Γράφει ο Βασίλης Τακτικός
Στη χώρα μας, υπάρχουν πλέον ουκ ολίγα θεματικά και περιφερειακά δίκτυα Οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών τα οποία απαριθμούν από 10 έως 150 οργανώσεις – μέλη και μεταξύ αυτών το ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ των Οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών με πάνω από 2.000 μέλη.
Όμως, οι ενεργές συλλογικότητες στο χώρο ξεπερνούν τις 10.000 οργανώσεις με ουσιαστική παρέμβαση σε τοπικό και θεματικό επίπεδο. Το μεγάλο όμως μειονέκτημα το οποίο τις αποδυναμώνει κι εξασθενεί τη φωνή τους είναι η απομόνωση κι ο κατακερματισμός. Όλες αυτές οι υγιείς κι ακμαίες συλλογικότητες που εκφράζουν αυθόρμητα τη κοινωνία, θα μπορούσαν να προσφέρουν πολύ περισσότερα εάν εκφράζονταν ως σύνολο της βούλησης της κοινωνίας των πολιτών και φυσικά θα είχαν πολύ μεγαλύτερη δύναμη να πιέσουν και να επιβάλλουν αποτελεσματικότερα τις αναγκαίες κοινωνικές λύσεις μέσα από τον συντονισμό και την σύμπραξη των δικτύων. Μ’ αυτό το σκεπτικό, η συγκρότηση και ο συντονισμός των περιφερειακών και θεματικών δικτύων, είναι η μόνη ρεαλιστική πρόταση για την ενδυνάμωση της παρεμβατικότητας της κοινωνίας των πολιτών, απέναντι σ’ ένα πολιτικό σύστημα που αδυνατεί να εγγυηθεί και να προάγει τις αξίες ζωής και το οικολογικό μέλλον της χώρας.
Η μεγάλη σημασία της οριζόντιας επικοινωνίας, συνεργασίας και δικτύωσης των χιλιάδων εθελοντικών οργανώσεων στην Ελλάδα είναι ένα ζήτημα που μόλις τελευταία αναδεικνύεται στον δημόσιο διάλογο. Από την στιγμή που άρχισε αυτή η καθημερινή επικοινωνία κι ανταλλαγή ύλης μεταξύ των οργανώσεων, οι εξελίξεις είναι εντυπωσιακές. Η προοπτική ενός επικοινωνιακά ενοποιημένου χώρου συνεγείρει όχι μόνο τις ίδιες τις Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις να αναζητήσουν νέα επίπεδα συνεργασίας, αλλά και ένα πλήθος από συλλογικότητες της ελληνικής κοινωνίας. Ο συνδυασμός μάλιστα επικοινωνιακής δράσης των εθελοντικών οργανώσεων με το δίκτυο περιφερειακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας και τις συλλογικότητες της πρωτοβάθμιας κυρίως Τοπικής Αυτοδιοίκησης αναδεικνύει μια τεράστια κοινωνική δυναμική, η οποία δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητη από τα πολιτικά κόμματα, που είναι αναγκασμένα πλέον να προσαρμοστούν στις νέα μορφές επικοινωνίας και συμμετοχικότητας των πολιτών.
Η οριζόντια επικοινωνία των εθελοντικών οργανώσεων, χωρίς πολιτικολογίες, εξουσιαστικές αναφορές και επιδιώξεις, διαμορφώνει μιαν άλλη συνιστώσα της πολιτικής των πολιτών, με κύρια πεδία αναφοράς τους θεσμούς αλληλεγγύης, την οικολογία, τον πολιτισμό, το κίνημα καταναλωτών και την κοινωνική οικονομία. Φυσικά η πρωτογενής δυναμική αυτού του χώρου διαμορφώθηκε και πολλαπλασιάστηκε σταδιακά τα τελευταία 15 χρόνια, όταν χιλιάδες νέες οργανώσεις δημιουργήθηκαν και έχουν να επιδείξουν συγκεκριμένα αποτελέσματα στις τοπικές κοινωνίες. Το καινούργιο στοιχείο είναι ότι μόλις τώρα αρχίζει η διαδικτυακή συνεργασία των επιμέρους θεματικών δικτύων με μια συνολική προοπτική. Από την άλλη πλευρά δεν είναι τυχαίο ότι τελευταία οι ηγέτες των ν κομμάτων αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες για την θεσμική συγκρότηση πολιτικής στον χώρο των εθελοντικών οργανώσεων. Παρ’ όλο όμως τον προσανατολισμό των κομμάτων και τις σχετικές πολιτικές πράξεις τους, εκείνο που μπορούμε να σημειώσουμε είναι ότι μέχρι τώρα οι κομματικοί μηχανισμοί ουδόλως συμμερίζονται στην πράξη αυτόν τον προσανατολισμό, προσπαθώντας να διατηρήσουν το μονοπώλιο της πολιτικής εκπροσώπησης της κοινωνίας και την απόλυτη ηγεμονία στον δημόσιο χώρο. Γι’ αυτό, παρά τις εκφρασμένες προθέσεις, δεν μπορούν να υπάρξουν αυταπάτες ότι οι εθελοντικές οργανώσεις και η Κοινωνία των Πολιτών δεν μπορούν να ενισχυθούν εκ των άνω, εάν δεν υπάρχει ταυτόχρονα συλλογική δημιουργία, κινητικότητα και οριζόντια επικοινωνία των εθελοντικών οργανώσεων εκ των κάτω.
Προσεγγίζοντας τα δίκτυα και την οριζόντια συνεργασία από την σκοπιά του εθελοντισμού και της σύνθεσης του κοινωνικού κεφαλαίου που θεωρείται, όπως έχουμε δει, ο τέταρτος συντελεστής κεφαλαίου παράλληλα με το ανθρώπινο, το φυσικό και οικονομικό κεφάλαιο, θα εξετάσουμε το ζήτημα οριζόντιας συνεργασίας των δικτύων με βάση τους παρακάτω άξονες: Την Κοινωνική-πράσινη οικονομία, αντίδοτο στις αρρυθμίες του κράτους και της αγοράς και την οριζόντια συνεργασία ως αντίδοτο της κρίσης και ως κινητήρια δύναμη της περιφερειακής ανάπτυξης.
Κοινωνικά δίκτυα και πράσινη οικονομία
Τρεις θεμελιακές έννοιες – αιτίες και κατακτήσεις της ανθρώπινης γνώσης καθόριζαν πάντοτε, ως κινητήριες δυνάμεις, την ιστορική εξέλιξη, και την οικονομική κατάσταση των εκάστοτε κοινωνιών. Το τρίπτυχο: Ενέργεια, τεχνολογίες και ιδεολογίες. Η ενέργεια και οι τεχνολογίες ως υλικές κινητήριες δυνάμεις και οι ιδεολογίες ως καύσιμο της κίνησης των ιδεών και της κουλτούρας. Οι τρεις αυτές έννοιες βρίσκονται σε άμεση αλληλεπίδραση στην ανάπτυξη της οικονομίας, και των κοινωνιών, από την εποχή της ανακάλυψης της φωτιάς και του μύθου Προμηθέα μέχρι σήμερα.
Σε πρακτικό επίπεδο το τρίπτυχο αυτό καθορίζει ακόμη και τον προσανατολισμό των επενδύσεων. Και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία.
Έχοντας κατά νου την επίδραση της ενέργειας, στην οικονομική κρίση έχει αποδειχθεί στην ιστορία ότι η εξάντληση των παραδοσιακών πηγών ενέργειας χωρίς την αντικατάσταση τους από νέες μπορεί να γυρίσει δραματικά τις εξελίξεις προς τα πίσω με τραγικές συνέπειες. Αυτό συνέβη π.χ. με την εξάντληση των δασών στο τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και το γνωστό τότε κόσμο. Στην σημερινή εποχή μια τέτοια εξέλιξη ενεργειακής κρίσης φαντάζει εφιάλτης καθώς ολόκληρες περιοχές και συστήματα μπορούν να βυθιστούν στο σκοτάδι. Συστήματα παραγωγής και μεταφορών, συστήματα ύδρευσης και υγείας. Στο άμεσο μέλλον, χωρίς την άμεση μετάβαση από τα ορυκτά καύσιμα στις ήπιες μορφές ενέργειας το επακόλουθο, της ενεργειακής κρίσης η κατάρρευση των συστημάτων, θα είναι ο χειρότερος εφιάλτης στην παγκόσμια κοινωνία, με αλυσιδωτές επιδράσεις και στην παγκόσμια οικονομία.
Αντιλαμβανόμαστε έτσι, ότι οι νέες τεχνολογίες ήσαν πάντοτε το κλειδί για το πέρασμα από την εξάλειψη των παραδοσιακών μορφών ενέργειας σε νέες μορφές ενέργειας. Αυτό έγινε λίγο πριν τη βιομηχανική επανάσταση με την ανακάλυψη του ατμού και αργότερα με την ανακάλυψη του ηλεκτρισμού και της μηχανής εσωτερικής καύσης, τεχνολογίες που επέτρεψαν την άντληση και διύλιση πετρελαίου, και την θεαματική επέκταση παραγωγής για να διαμορφωθεί αυτό που λέμε σήμερα πολιτισμός της βιομηχανικής εποχής. Αυτό που γίνεται και τώρα με τις τεχνολογίες και των ήπιων μορφών ενέργειας και ιδιαίτερα, της ηλιακής ενέργειας είναι ότι δίνουν τη δυνατότητα της μαζικής και οικονομικά βιώσιμης παραγωγής υδρογόνου, προς αντικατάσταση της ρυπογόνου ενέργειας και υπεύθυνης των κλιματικών αλλαγών- μια ενέργεια που εγγυάται την ομαλή μετάβαση στην μεταβιομηχανική εποχή. Μόνον που σ’ αυτή τη μετάβαση υπάρχουν μεγάλες οικονομικές και πολιτικές αντιδράσεις.
Η γεωγραφική ισοκατανομή των ενεργειακών πόρων του πετρελαίου και φυσικού αερίου, είναι το σύνδρομο μια παγκόσμιας ιδεολογικής ηγεμονίας της οικονομικής ολιγαρχίας που για τη διατήρηση των προνομιών της θέτει σε κίνδυνο ολόκληρο τον πλανήτη μέσα από ένα σύστημα εξουσίας που ελέγχεται την απόλυτη κερδοσκοπία και την λεγόμενη οικονομία καζίνο. Ο εκδημοκρατισμός της ενέργειας όχι μόνο σε ιδεολογικό επίπεδο αλλά και με την έννοια της κοινωνικοποίησης της τεχνολογίας των ήπιων μορφών ενέργειας, όπως είναι η ηλιακή ενέργεια είναι η μοναδική λύση για έγκαιρη αντιμετώπιση του ριζικού προβλήματος για την ανθρωπότητα.
Ο εκδημοκρατισμός λοιπόν, και η βαθμιαία κοινωνικοποίηση της ενέργειας είναι λυδία λίθος της μετάβασης όχι μόνον σ’ ένα βιώσιμο σύστημα αλλά και δικαιότερης ανακατανομής του εισοδήματος αφού παραγωγός της ενέργειας μπορεί να γίνει μ’ αυτό τον τρόπο η τοπική Αυτοδιοίκηση, αλλά και διάφορες εταιρείες κοινωνικού και τοπικού χαρακτήρα. Σε αυτό το επίπεδο τα κοινωνικά δίκτυα σε συνεργασία με την τοπική Αυτοδιοίκηση μπορούν να γίνουν προπομπός του εκδημοκρατισμού της ενέργειας.
Στην παρούσα ιστορική φάση, η δικαιότερη κατανομή των ενεργειακών πόρων δεν είναι μόνον ζήτημα ηθικής επιταγής αλλά και τρόπος αντιμετώπισης της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης- και της φτώχειας ως απειλής που εκδηλώνεται αυτές τις μέρες στη μητρόπολη του συστήματος στο παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα με το φάσμα της πτώχευσης. Αυτό, βέβαια φέρνει και την ιδεολογική κατάρρευση από τη μία μεριά του φονταμενταλισμού της αγοράς κι από την άλλη του φονταμενταλισμού του κράτους, ως ακραίων ιδεολογημάτων που επεβλήθησαν από τις πολιτικές ολιγαρχίες έστω κι αν αυτές παρουσιάζονταν με δημοκρατικό προσωπείο.
Ποιος μπορεί πλέον να πιστέψει στα σοβαρά ύστερα από την κατάρρευση του τραπεζικού συστήματος που παρατηρείται στις μέρες μας ότι μπορεί να κοιμάται ήσυχος αφήνοντας τις τύχες της ανθρωπότητας στην αυτορρύθμιση της αγοράς; Αλλά ποιος μπορεί επίσης να πιστέψει στο βαρύ απόλυτο «κράτος πρόνοιας» που φαντάζει ανήμπορο στις επερχόμενες «σεισμικές» δονήσεις της οικονομίας; Η λύση δεν είναι απλά η σύνθεση μιας μεικτής οικονομίας, κράτους και αγοράς, αλλά η σύνθεση κράτους αγοράς, και κοινωνικής οικονομίας των ενεργών πολιτών, για την αυτορρύθμιση της προνοιακής πολιτικής. Κι αυτό συνιστά μια νέα ιδεολογία. Την ιδεολογία των ενεργών πολιτών και των δικτύων που παρεμβαίνουν ενεργά σε θεμελιακά ζητήματα ενεργειακής, οικολογικής και οικονομικής πολιτικής. Tο μήνυμα είναι να μην περιμένουμε λύσεις μόνον από το κράτος και τις κυβερνήσεις. Η λύση βρίσκεται στον εκδημοκρατισμό της ενέργειας και τους ενεργούς πολίτες της οικοανάπτυξης.
Δίκτυα και περιφερειακή ανάπτυξη
Έχουμε ήδη τονίσει στο κεφάλαιο αυτό, ότι ο εθελοντισμός και μέσω αυτού η δικτύωση είναι βασικός συντελεστής κοινωνικών υπηρεσιών και κοινωνικού κεφαλαίου, το οποίο με την σειρά του είναι το κλειδί της ανάπτυξης της κοινωνικής οικονομίας, της απασχόλησης και της εξασφάλισης συλλογικών αγαθών. Είδαμε επίσης ότι ο ορισμός για το κοινωνικό κεφάλαιο περιλαμβάνει όλες τις συλλογικές αξίες και δίκτυα που διευκολύνουν την οργάνωση και ομαδική δράση η οποία τελικά διαμορφώνει συνθήκες αλληλεγγύης και κοινωνικής ανάπτυξης. Από τον πατριωτικό φιλανθρωπικό και τοπικό εθελοντισμό με τις μη χρηματικές ανταλλαγές που κυριαρχούσε στις παλαιότερες γενιές έχουμε περάσει σε μια πολυδιάστατη-οικουμενική, ανθρωπιστική και οικολογική δικτύωση με αυτονομία δράσης από την αγορά και κράτος που λειτουργεί συμπληρωματικά και καλύπτει τα κενά της οικονομίας και κοινωνικής προστασίας. Τα εθελοντικά αυτά κοινωνικά δίκτυα, σήμερα δεν εκφράζουν μόνον συναίσθημα αλληλεγγύης, αλλά λογική διαδικασία με ανταποδοτικότητα στα πλαίσια της κοινωνικής οικονομίας. Είναι προσφορά, αλληλεγγύη και ταυτόχρονα οργανωμένη κοινωνική διαδικασία εξασφάλισης συλλογικών αγαθών για την αντιμετώπιση κοινωνικών αναγκών. Ο σκοπός της κίνησης αυτής που πολλές φορές, αν όχι πάντα, γίνεται σχεδόν ακούσια κι αυτοματοποιημένα ευνοούμενη από τις νέες τεχνολογίες και κυρίως το διαδίκτυο, έχει σαν αποτέλεσμα δικτύωση εθελοντικών και μη κερδοσκοπικών οργανώσεων που δραστηριοποιούνται σε διάφορους και διαφορετικούς τομείς.
Η αποτελεσματικότητα της δικτύωσης καταφαίνεται από την δυνατότητα πραγματοποίησης στόχων μεγαλύτερης κλίμακας αλλά κι από την εξασφάλιση της δυνατότητας επίτευξης προγραμματικών συμφωνιών, στο επίπεδο οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών, Κρατικών Οργανισμών και Φορέων της Τοπικής Αυτοδιοίκησης καθώς και επιχειρήσεων στο τομέα της κοινωνικής εταιρικής ευθύνης. Σ’ αυτό το επίπεδο συνεργασίες και δικτυώσεις μπορούν να λειτουργήσουν ως προωθητικές κινήσεις δημιουργώντας τις κατάλληλες προϋποθέσεις για την ενεργοποίηση ανθρώπινων πόρων και δημιουργία ανθρώπινου κεφαλαίου σε κάθε περιοχή παρέμβασης. Με αυτούς τους στόχους και με την συμμετοχή ενεργών πολιτών μπορούν να τεθούν στόχοι για οικοδιαχείριση στα μεγάλα αστικά κέντρα και την οικοανάπτυξη στην ύπαιθρο δημιουργώντας τις απαραίτητες συνθήκες και δυνατότητες τεχνογνωσίας για την υποστήριξη και συμβουλευτική των δικτύων με σχεδιασμό και μελέτες προγραμμάτων.
Άλλη πρωτοβουλία για την περιφερειακή ανάπτυξη είναι η δημιουργία παρατηρητηρίου για τις πράσινες πόλεις με προγράμματα που ανταποκρίνονται στην αστική οικολογία, βάση της οποίας τα τελευταία χρόνια έχει γίνει παγκόσμια κίνηση η οποία επιζητά να δημιουργηθούν οικολογικές πόλεις, πόλεις δηλαδή σε ισορροπία με την φύση. Καθώς επίσης: η επείγουσα ανάγκη αντιμετώπισης των περιβαλλοντικών προβλημάτων της ατμοσφαιρικής ρύπανσης των κλιματικών αλλαγών, και της μεγάλης έλλειψης πρασίνου στα αστικά κέντρα. Η επείγουσα ανάγκη για την περεταίρω δραστηριοποίηση της Τοπικής Αυτοδιοίκησης για την ενίσχυση του πράσινου σε συνεργασία με τις Οργανώσεις της Κοινωνίας Πολιτών.
Δίκτυα και πνευματικός εθελοντισμός.
Όπως διαπιστώσαμε ήδη, τα οργανωμένα κοινωνικά δίκτυα που εμφανίζονται σήμερα με κάθε μορφή συλλογικών οργανώσεων είναι ο κύριος χώρος όπου αναπτύσσεται η μη κερδοσκοπική κοινωνική οικονομία, μέσα από θεσμούς αλληλεγγύης, κοινωνικής μέριμνας, πράσινης και πολιτιστικής επιχειρηματικότητας. Με αντικείμενο και σκοπό τις πράσινες πόλεις, πράσινες προμήθειες, πράσινη ενέργεια, το περιβάλλον και την υγεία, αναπτύσσεται μια οικονομία φιλική προς το περιβάλλον και τον πολίτη. Αυτά τα δίκτυα προσφέρουν δωρεάν πληροφορίες και κάποιες δωρεάν υπηρεσίες, που υπερβαίνουν το σύστημα πνευματικής ιδιοκτησίας και της αγοράς, διαμορφώνοντας ένα σημαντικό πεδίο μη χρηματικών ανταλλαγών.
Το διαδίκτυο από την άλλη πλευρά εξελίσσεται σ’ ένα δωρεάν ανοικτό πανεπιστήμιο σ’ όσους θέλουν να το χρησιμοποιήσουν συστηματικά. Για πρώτη φορά υπάρχει έτσι η προοπτική για δωρεάν παιδεία και επιμόρφωση, εκτός σχολείου και για όλους τους πολίτες, με έναν αυθεντικό σκοπό για την ποιότητα ζωής. Οι άνθρωποι μπορούν να επικοινωνήσουν και χωρίς την εμπορευματική επικοινωνία της διαμεσολάβησης. Τα κίνητρα ξεκινούν εντελώς αντίστροφα, όχι από το ατομικό κέρδος, αλλά από το συλλογικό όφελος και την κοινωνική αναγνώριση της προσφοράς. Τεράστιες βιβλιοθήκες και βιβλία, στα οποία έχουν λήξει τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας ή από εθελοντές διαδικτύου, προσφέρονται δωρεάν, βλέπε Wikipedia. Η ίδια τεχνολογία του διαδικτύου προσφέρει σε πολλές περιπτώσεις δωρεάν λογισμικό και μελέτες εφαρμογής για on line αγορές. Με αυτή την πρακτική, η επιστημονική γνώση της οικολογίας και της πράσινης επιχειρηματικότητας διαχέεται και δεν είναι, πλέον, εμπορικό μυστικό των ολίγων και προνομιούχων η γνώση, αλλά ολοένα και περισσοτέρων, το οποίο είναι μια άλλη μορφή εθελοντισμού, απελευθέρωσης της γνώσης. Έτσι, η διάδοση γνώσης μπορεί να γίνει εφόδιο για πολλούς ώστε να παράξουν και να διακινήσουν πράσινα προϊόντα και υπηρεσίες, να δημιουργήσουν νέες θέσεις απασχόλησης με εφαλτήριο την εναλλακτική επικοινωνία και την κοινή εμπιστοσύνη, που προσφέρουν τα κοινωνικά δίκτυα, μέσα από τα blogs και τη διαρκή διαβούλευση που επιτυγχάνουν.
Διαπιστώνουμε μ’ αυτόν τον τρόπο, ότι μια νέα αναδυόμενη «αγορά» με αυξανόμενη ζήτηση σε πράσινα προϊόντα, πράσινα επαγγέλματα και υπηρεσίες, έχει γίνει τελευταία αισθητή και στην Ελλάδα. Δεν είναι μόνο οι μαζικές εθελοντικές δενδροφυτεύσεις που γίνονται, αλλά και η συμβολή αυτών των δικτύων στο γενικότερο σκοπό για τις πράσινες πόλεις, τον εναλλακτικό τουρισμό – οικοτουρισμό, τη διάδοση κοινωνικών υπηρεσιών, τον τομέα της υγείας, όπου υπάρχει μια μεγάλη παράδοση σε κοινωφελή ιδρύματα από μεγάλους ευεργέτες και τώρα αναπτύσσονται πρωτοβουλίες από τη συλλογικότητα των πολιτών.
Πηγή: ΙΝΜΕΚΟ