Οι θεσμοί της Κοινωνικής Οικονομίας, στο βαθμό που έχουν αναπτυχθεί μέχρισήμερα, δεν προέκυψαν, όπως επισημάναμε ήδη, ούτε από μια μεγάληθεωρία, ούτε επιβλήθηκαν εξωτερικά από κάποια πολιτική εξουσία σε μιασυγκεκριμένη χρονική στιγμή.Γεννήθηκαν υπό την πίεση της ανάγκης για συνεργατισμό στην οικονομία απότα κάτω και από τη συνεταιριστική πρακτική, καθώς δεν υπήρχε άλληεναλλακτική επιλογή, ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσης. Έτσι, έχουμε μια διαρκήεξέλιξη οδηγούμενη από τις ανάγκες της κοινωνίας, οι οποίες εν μέρειενσωματώνονται στο σύστημα μέσα από μια πραγματιστική διαδικασία, πουπροσφέρει λύσεις στην ανεργία, καλύπτοντας παράλληλα τα κενά που αφήνειτο κράτος πρόνοιας. Εκ των πραγμάτων κατ’ αυτόν τον τρόπο, η πολιτικήεξουσία αναφορικά με την Κοινωνική Οικονομία δεν προπορεύεται αλλάακολουθεί τις πρωτοβουλίες της κοινωνίας και τις θεσμοθετεί.Πρόκειται περισσότερο για μια αυθόρμητη κοινωνική διαδικασία πουαναπτύσσεται οριζόντια και λιγότερο μέσα από πολιτικές πρωτοβουλίεςμεγάλης κλίμακας. Γι’ αυτό και στην ανάλυση δεν εξετάζουμε την πολιτικήβούληση μόνο των κυβερνήσεων, αλλά τη συνειδητοποίηση πουαναπτύσσεται από τα κάτω στην κοινωνία και αναδεικνύει τάσεις και θεσμούς.Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, η συνείδηση στην ολότητα ενόςπρογράμματος Κοινωνικής Οικονομίας έρχεται εκ των υστέρων εμπειρικά,από τη συμμετοχή ακτιβιστών σε πλήθος από καλές πρακτικές απ’ όλο τονκόσμο. Οργανωτικά, αυτό έχει μεγάλη σημασία, γιατί μόνο η βιωματικήεμπειρία δημιουργεί προϋποθέσεις εφαρμογών βιωσιμότητας στην ΚοινωνικήΟικονομία.Ωστόσο, ο κοινωνικός ακτιβισμός των κοινωνικών κινημάτων, που κινεί σεμεγάλο βαθμό και τους ιμάντες της Κοινωνικής Οικονομίας, δεν συνιστά ενιαίοπολιτικό πρόγραμμα. Δεν συνιστά ένα ενιαίο πολιτικό θεσμό, αλλά θαμπορούσε να χαρακτηριστεί προπομπός των εξελίξεων που λαμβάνουν χώραστην οικονομία.Οι όποιες κυβερνητικές πρωτοβουλίες λαμβάνονται μέχρι σήμερα είναιαποσπασματικές, ακόμη και από εκείνες τις διακρατικές οντότητες, όπως ηΕ.Ε., οι οποίες αναγνωρίζουν μεν την υψηλή σημασία της ΚοινωνικήςΟικονομίας, διστάζουν δε, να περιορίσουν την οικονομική εξουσία τωνκρατών, που δυσφορούν όταν πρόκειται να αυτοπεριοριστούν υπέρ τωναξιώσεων της Κοινωνίας Πολιτών.Ο λόγος προφανώς είναι, το γεγονός ότι οι θεσμοί της Κοινωνικής Οικονομίαςαμφισβητούν με την πρακτική τους εφαρμογή την έλλειψη ορθολογισμού στηδιαχείριση υλικών και ανθρώπινων πόρων από τα κράτη και τιςχρηματαγορές. Ταυτόχρονα, πρέπει να σημειώσουμε ότι οι θεσμοί τηςΚοινωνικής Οικονομίας δεν βρίσκονται σε αντιπαράθεση με την πολιτικήεξουσία, προβάλλοντας μια άλλη εξουσία όπως κάνουν τα κόμματα.Ωστόσο, παρατηρείται ότι φοβίζουν τον ανορθολογισμό του συστήματος καιτην ψευδοεπιστημονική του υπόσταση, την απόλυτη πίστη στις αγορές, τονεκχρηματισμό των πάντων στις ανθρώπινες σχέσεις, στα αγαθά και τιςυπηρεσίες. Ο φόβος αυτός εκδηλώνεται με πολλούς τρόπους, όπως θα δούμεστη συνέχεια και πρώτα από όλα με τη δυσφήμιση των Οργανώσεων τηςΚοινωνίας Πολιτών.Η κρατούσα πολιτική συντηρεί τις αυταπάτες της αυτορρύθμισης των αγορών,επικαλούμενη την ψευδοεπιστήμη της οικονομίας. Παράλληλα αποφεύγει ναυιοθετήσει την «επιστήμη κατά της φτώχειας» με βάση την οργανωτικήτεχνολογία της Κοινωνικής Οικονομίας, που κατά τεκμήριο εξασφαλίζειπόρους για το σύνολο της κοινωνίας.Δεν σκοπεύουμε, εδώ, να υποβαθμίσουμε την τεράστια σημασία τουεκχρηματισμού της οικονομίας στην εξέλιξη της ιστορίας, όπως συμβαίνει τατελευταία τρείς χιλιάδες χρόνια. Ούτε να εκμηδενίσουμε την πρόοδο πουοφείλεται σ’ αυτή τη διαδικασία σε μια από τις σημαντικότερες επινοήσεις τουανθρώπου όπως είναι το νόμισμα.Θέλουμε να επισημάνουμε απλώς, όπως πολλοί άλλοι άλλωστε, τηνυπερβολή, την αλαζονεία, την ύβρη κατά της ανθρωπότητας που κρύβεταιπίσω από το μετασχηματισμό της ανταλλακτικής αξίας, που είναι το χρήμα, σεπροϊόν με απόλυτη αξία και εξουσία. Μια στρέβλωση αξιών που δημιουργείαχαλίνωτη κερδοσκοπία και καταδικάζει στην απόλυτη φτώχεια μεγάλατμήματα πληθυσμού, ενώ στις κρίσεις χάνονται οι κόποι μιας ζωής.Είναι γνωστό άλλωστε ότι το χρήμα από μόνο του «γεννά» χρήμα μέσα στιςτράπεζες, μέσα από τις κεφαλαιαγορές, τα χρηματιστήρια και όπως συμβαίνειπολλές φορές, εις βάρος της πραγματικής οικονομίας. Αυτή είναι ηδιαπίστωση και από την πρόσφατη οικονομική κρίση.Το αντίδοτο λοιπόν στην απολυταρχία του χρήματος δεν είναι κάτι άλλο απότους θεσμούς της Κοινωνικής Οικονομίας, που αφενός μπορούν νααναχαιτίσουν την ανεργία και τη φτώχεια και αφετέρου να εξασφαλίσουν τααπαραίτητα αγαθά της ζωής με λιγότερα χρήματα, ελαχιστοποιώντας τοκόστος των συναλλαγών.Πώς γίνεται όμως όλη αυτή η διαδικασία στην πράξη, όταν οι περισσότεροιάνθρωποι δε γνωρίζουν πέρα από τους επιφανειακούς θεσμούς εξουσίαςάλλους δρόμους;Ακριβώς με τη συνειδητοποίηση των βαθύτερων θεσμών της κοινωνίας, πουδεν αποτυπώνονται κατ’ ανάγκη σε νόμους, αλλά λειτουργούν όπως οι όροι«κοινωνικό κεφάλαιο», «εθελοντισμός», «κοινωνικά δίκτυα», «Οργανώσειςτης Κοινωνίας Πολιτών», «κοινωνικός ακτιβισμός», «δια βίου μάθηση»,«Συμμετοχική Δημοκρατία».Αυτές οι έννοιες είναι τελικά που συντελούν στη θέσμιση της ΚοινωνικήςΟικονομίας.Κοινωνικό κεφάλαιοΤο Κοινωνικό Κεφάλαιο μπορεί να ορισθεί ως συσσώρευση συλλογικήςγνώσης, οργανωτικής κουλτούρας, αλληλεγγύης, κοινής εμπιστοσύνης καιδημιουργικής θεσμικής λειτουργίας. Τα κοινωνικά δίκτυα και ο εθελοντισμόςείναι οι βασικοί συντελεστές για τη συγκρότησή του.Το κοινωνικό κεφάλαιο συμπυκνώνει το συνεργατισμό και το αλληλέγγυοπνεύμα. Ακόμα, συμπληρώνει και υποκαθιστά σε μεγάλο βαθμό, τοοικονομικό κεφάλαιο που είναι απαραίτητο για τις επενδύσεις δημιουργώνταςεμπιστοσύνη στις συναλλαγές και μείωση του κόστους, καθώς ενισχύει τηνπιστοληπτική ικανότητα.Σύμφωνα με αντίστοιχες μελέτες, το κοινωνικό κεφάλαιο είναι έννοια σύμφυτημε την κοινωνική δομή, διευκολύνει την ατομική και συλλογική δράση καινοηματοδοτεί τις συνεργασίες και τις Κοινωνικές Αναπτυξιακές Συμπράξεις.Η σταδιακή επίγνωση ότι ούτε το κράτος ούτε η αγορά μπορούν να λύσουν,κατ' αποκλειστικότητα, τα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα, έχει φέρειστο προσκήνιο την έννοια του κοινωνικού κεφαλαίου, που γεφυρώνει τηδημόσια με την ιδιωτική σφαίρα.Ο όρος «κοινωνικό κεφάλαιο» χρησιμοποιείται ολοένα και περισσότερο ωςέννοια αλληλένδετη με την κοινωνία πολιτών, αλλά δεν περιορίζεται σε αυτήν,εφόσον περιλαμβάνει τόσο τα τυπικά, όσο και τα άτυπα κοινωνικά δίκτυα καιτις κοινές αξίες.Ο ορισμός του Woolcock (1998) ότι το κοινωνικό κεφάλαιο περιλαμβάνει όλεςτις αξίες και τα δίκτυα που διευκολύνουν την ομαδική δράση, βασίζεται σεαυτήν ακριβώς την αλληλεπίδραση με την Κοινωνία των Πολιτών.Στη διεθνή συζήτηση η σύνδεση των μη κυβερνητικών οργανώσεων με τηνέννοια της «κοινωνίας των πολιτών» γίνεται με αναφορά κυρίως στοΤοκβιλιανό παράδειγμα. Σύμφωνα με αυτό η «κοινωνία των πολιτών» είναιένας χώρος όπου οι οργανωμένοι πολίτες αξιοποιούν την ελευθερία τουσυνεταιρίζεσθαι ως θεσμικό αντίβαρο στον κρατικό αυταρχισμό, ως δύναμηεκδημοκρατισμού «από τα κάτω», ως «σχολείο δημοκρατίας», ως μέθοδοπαραγωγής «κοινωνικού κεφαλαίου» και ακόμη ως όχημα για κοινωνικέςδράσεις που συμβάλλουν στο «κοινό καλό».Οι θεσμοί αλληλεγγύηςΟι σύγχρονοι θεσμοί αλληλεγγύης έχουν μακρά ιστορία προέλευσης στοανθρωπιστικό κίνημα. Ωστόσο, η διαρκής αναβάθμιση τους σε συνάρτηση μετην προσφορά υπηρεσιών από την πλευρά των Οργανώσεων της ΚοινωνίαςΠολιτών τις τελευταίες δεκαετίες αποκρυσταλλώνεται σε θεσμούς καιεπιχειρήσεις αναπαραγωγής της αλληλέγγυας οικονομίας.Οι θεσμοί αλληλεγγύης είναι εκείνοι που αναπτύσσουν το «κοινωνικόκεφάλαιο» που δεν είναι άλλο από τον συνεργατισμό και τον εθελοντισμό.Θεσμοί δηλαδή που ενώ δεν αποσκοπούν στο κέρδος, συμβάλλουν στοκοινωνικό εισόδημα και αποφέρουν κοινωνικό όφελος και απασχόληση,ενσωματώνοντας παράλληλα την κοινωνική εταιρική ευθύνη.Το Κοινωνικό Κεφάλαιο αποτελεί θεμελιώδη αξία, η οποία διαμορφώνεταισυνεργατικά από τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, τα κοινωνικάδίκτυα και τους θεσμούς αλληλεγγύης. Συμβάλλει αποφασιστικά στηνκοινωνική, την πράσινη και την πολιτιστική επιχειρηματικότητα. Αποτελεί τηβασική προϋπόθεση για την ανάπτυξη της Κοινωνικής Οικονομίας ενώδιαθέτει κοινά χαρακτηριστικά με άλλες μορφές κεφαλαίου, γιατί κάποιοςμπορεί να επενδύσει σε αυτό, προκειμένου να αποκομίσει οφέλη αργότεραστον τομέα της απασχόλησης του.Το Κοινωνικό Κεφάλαιο έχει το χαρακτηριστικό ότι ανήκει σε πολλούς, δενείναι περιουσία μιας οργάνωσης, μιας επιχείρησης, της αγοράς ή του κράτους,παρόλο που όλοι μπορούν να συμβάλουν στη δημιουργία του. Είναι μιαδιαδικασία «εκ των κάτω» και αφορά πολίτες, ίδιας ή διαφορετικής καταγωγήςκαι κουλτούρας, που συνδέονται κοινωνικά και δημιουργούν δίκτυα καιενώσεις.Σύμφωνα με τον ορισμό της «Παγκόσμιας Τράπεζας», το κοινωνικό κεφάλαιοείναι η συνεκτική «κόλλα» που κρατά δεμένες τις κοινωνίες. Είναι ζήτημακοινωνικοποίησης, εμπιστοσύνης και συνεργασίας σε τοπικό επίπεδο, αλλάκαι ικανότητας για καινοτόμες πολιτικές επενδύσεων που πηγαίνουν τηνκοινωνία μπροστά, περιλαμβάνοντας όλο το πλέγμα σχέσεων, θεσμών καικανόνων που διαμορφώνουν την ποιότητα των κοινωνικώναλληλοσυσχετίσεων και ωφελειών. Σημειωτέον ότι έχει την ίδια βαρύτητα μετο οικονομικό, το φυσικό ή το ανθρώπινο κεφάλαιο, σε ένα κόσμο μεορθολογική οικονομική θεώρηση.Επίσης, το κοινωνικό κεφάλαιο ενώ ανήκει στην μικροοικονομία, επηρεάζειακόμη και μακροοικονομικούς συντελεστές. Επομένως το κοινωνικό κεφάλαιομπορεί να μετρηθεί, και παράλληλα μπορούν να υπολογιστούν τα οφέλη ταοποία προκύπτουν από αυτό για τις τοπικές κοινωνίες.Παράλληλα, το κοινωνικό κεφάλαιο απαρτίζεται από επικαλυπτόμενακοινωνικά δίκτυα, τα οποία διαθέτουν κοινές αξίες, εμπιστοσύνη και κοινάκριτήρια αποφάσεων που διευκολύνουν περεταίρω το συνεργατισμό στηπράξη.Κοινωνική εμπιστοσύνηΑναζητώντας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κοινωνικού κεφαλαίου και τηςοργανωμένης Κοινωνίας Πολιτών, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι το κριτήριο τηςεμπιστοσύνης είναι το συγκριτικό πλεονέκτημα έναντι κοινοτήτων χωρίςσυνοχή.Σε δίκτυα με υψηλό επίπεδο κοινωνικού κεφαλαίου επικρατεί η αρχή τηςαμοιβαιότητας και της αλληλεγγύης που συμβάλλει στην ατομική ευημερία,δεδομένου ότι οι συμμετέχοντες έχουν ευχερέστερη πρόσβαση στηνπληροφορία ή άλλους πόρους, οι οποίοι αυξάνουν τις ευκαιρίες ατομικήςολοκλήρωσης.Υπό αυτή την έννοια, υπάρχουν τρεις βασικές παράμετροι οι οποίεςμεγιστοποιούν το κοινωνικό κεφαλαίο: Η εμπιστοσύνη, η οποία οικοδομείται μέσα από τα κοινωνικά δίκτυακαι διασφαλίζει ότι οι υποχρεώσεις και τα καθήκοντα των μελών θαδιεκπεραιωθούν ομαλά. Η πληροφορία, η οποία διοχετεύεται μέσα από τα κοινωνικά δίκτυακαι τις κανονιστικές ρυθμίσεις και κυρώσεις που επιβάλλονται σταμέλη των δικτύων. Η συνεργασία, την οποία εξασφαλίζουν οι ανθρώπινες κοινότητες μεσυνοχή.Παρόλο που το κοινωνικό κεφάλαιο διαθέτει πολλά κοινά χαρακτηριστικά μετις άλλες μορφές κεφαλαίου, είναι ριζικά διαφορετικό, κατά την άποψη ότι ηδημιουργία του προϋποθέτει αλληλοεπίδραση μεταξύ μιας μεγάλης ομάδαςανθρώπων.Η σχετική βιβλιογραφία έχει καταδείξει ότι πρόκειται για μια περίπλοκηδιαδικασία που επηρεάζεται από ιστορικούς, κοινωνικούς, πολιτικούς καιπολιτισμικούς παράγοντες, καθώς και από το κυρίαρχο μοντέλο οικονομικήςανάπτυξης. Με λίγα λόγια το κοινωνικό κεφάλαιο αυξάνει, όταν οι άνθρωποισυνεργάζονται σε εθελοντικές οργανώσεις και όταν επικοινωνούν μεταξύτους. Αυτό επιτυγχάνεται με: Εθελοντική συμμετοχή: Συμμετοχή σε δίκτυα, ατόμων ή ομάδων, στηβάση της ισότητας των μελών. Το κοινωνικό κεφάλαιο αφοράοριζόντιες σχέσεις μεταξύ των μελών της κοινότητας και τηςοικογένειας, αλλά και κάθετες μεταξύ των κοινοτήτων και τωνδιαφόρων θεσμών και φορέων και κυβερνητικών. Έχει άλλωστεαναπτυχθεί και σχετική θεωρία, γνωστή ως «Θεωρία των Δικτύων». Αμοιβαιότητα: Τα άτομα παρέχουν υπηρεσίες στους άλλους ήενεργούν προς όφελος άλλων με προσωπικό κόστος, προσδοκώντας,γενικώς και αορίστως, ότι θα υπάρξει ανταπόδοση σε κάποιοαπροσδιόριστο χρόνο στο μέλλον, όταν οι ίδιοι θα το χρειάζονται.Δημιουργείται, δηλαδή, ένας συνδυασμός βραχυπρόθεσμουαλτρουισμού και μακροπρόθεσμου συμφέροντος. Εμπιστοσύνη: Η εμπιστοσύνη επιτρέπει την ανάληψη ρίσκου, ότανυπάρχει η πεποίθηση ότι οι άλλοι θα αντιδράσουν θετικά καιυποστηρικτικά ή τουλάχιστον δεν θα υπονομεύσουν την εκάστοτεπρωτοβουλία. Η εμπιστοσύνη είναι εξαιρετικά σημαντική ακόμη και στοεπίπεδο του κράτους, όπου όσο μεγαλύτερη κοινωνική συναίνεσηυπάρχει, δηλαδή μεγαλύτερη εμπιστοσύνη μεταξύ των κοινωνικώνεταίρων, τόσο μεγαλύτερη η πρόοδος της χώρας. Κανόνες (νόρμες): Συνήθως είναι άγραφοι αλλά κατανοητοί κοινωνικοίκανόνες και αρχές που παρέχουν το πλαίσιο για ανεπίσημο κοινωνικόέλεγχο, χωρίς την προσφυγή σε θεσμικές διαδικασίες επιβολήςκυρώσεων. Πολλοί υποστηρίζουν ότι, όπου υπάρχει ισχυρό κοινωνικόκεφάλαιο, εκεί η εγκληματικότητα καθώς και η ανάγκη για αστυνόμευσηείναι χαμηλή. Κοινότητα: Το συνδυασμένο αποτέλεσμα της εμπιστοσύνης, τωνδικτύων, των κανόνων και της αμοιβαιότητας δημιουργεί μια ισχυρήκοινότητα, ικανή να απομακρύνει τον κίνδυνο οποιουδήποτε επίδοξουοπορτουνιστή, που θα επιχειρήσει να εκμεταλλευτεί το κοινωνικόκεφάλαιο της κοινότητας, χωρίς ο ίδιος να έχει προσφέρει. Η κοινότηταδεν είναι ιδιοκτησία κανενός, αλλά αξιοποιείται από όλους. Μόνο όπουυπάρχει ένα ισχυρό ήθος εμπιστοσύνης, αμοιβαιότητας καιαποτελεσματικών κοινωνικών κυρώσεων εναντίον των παραβατών καιτων «εισβολέων», η κοινότητα μπορεί να διατηρηθεί στο διηνεκές προςόφελος όλων. Ανθρώπινο και Κοινωνικό Κεφάλαιο: Όπως έχουμε ήδη αναλύσει, τοανθρώπινο κεφάλαιο αντιπροσωπεύει πολύτιμους πόρους, όπως είναιη γνώση και οι δεξιότητες, που εκπορεύονται από την εκπαίδευση, τηνκατάρτιση και την εμπειρία. Μερικά είδη ανθρώπινου κεφαλαίου, όπωςη ομαδική εργασία και η ικανότητα επικοινωνίας λειτουργούνυποστηρικτικά προς το κοινωνικό κεφάλαιο. Επομένως, επενδύσειςστο ανθρώπινο κεφάλαιο συμβάλλουν στην ανάπτυξη και των δύοτύπων κεφαλαίου.Στην εξέταση του ρόλου του κοινωνικού κεφαλαίου είναι χρήσιμο να λάβουμευπόψη τους τρεις βασικούς τύπους του κοινωνικού κεφαλαίου, όπωςπροσδιορίζονται από τους ειδικούς: Bonding: Οι δεσμοί μεταξύ μελών της οικογένειας, μελών ίδιαςομάδας, ή φίλων (Οι οικείοι). Brinding: Η γεφύρωση των διαφορών και η διάδραση μεταξύδιαφορετικών εθνοτικών ομάδων, ηλικιών, συνεργατών ή καικρατών. (Διαπολιτισμική συνεργασία). Linking: Η σύνδεση κι η κάθετη επικοινωνία μεταξύ διαφόρων καιδιαφορετικών κοινωνικών ή/και πολιτικών επιπέδων. (Πελατειακέςσχέσεις).Η μεγάλη πρόκληση για την έρευνα και τη θεωρία του κοινωνικού κεφαλαίουείναι ο εντοπισμός και η ανάδειξη των όρων και των προϋποθέσεων υπό τουςοποίους μπορούν να αξιοποιηθούν οι πραγματικά πολλές θετικές πλευρές τουκαι ταυτόχρονα να περιορισθούν ή να εξαλειφθούν οι αρνητικές, που άλλωστεείναι σημαντικά λιγότερες.Ο εθελοντισμός ως συντελεστής συγκρότησηςτου κοινωνικού κεφαλαίουΟ εθελοντισμός στην εποχή μας, είναι ο βασικός συντελεστής δημιουργίαςκοινωνικού κεφαλαίου. Αποτελεί κλειδί της εναλλακτικής ανάπτυξης τηςΚοινωνικής Οικονομίας και της απασχόλησης, δημιουργώντας προστιθέμενηαξία στην οικονομία.Από τον πατριωτικό, φιλανθρωπικό και τοπικό εθελοντισμό, με τις μηχρηματικές ανταλλαγές, που κυριαρχούσε στις παλαιότερες γενιές, έχουμεπεράσει πλέον σε έναν πολυδιάστατο-οικουμενικό, ανθρωπιστικό καιοικολογικό εθελοντισμό, με αυτονομία δράσης από την αγορά και το κράτος,που ωστόσο λειτουργεί συμπληρωματικά προς αυτούς τους θεσμούς καικαλύπτει τα κενά της μικτής και κατά τα άλλα οικονομίας.Ο εθελοντισμός σήμερα δεν είναι μόνον το συναίσθημα αλληλεγγύης, αλλάλογική διαδικασία με ανταποδοτικότητα, δημιουργίας πρόσθετων πόρων σταπλαίσια της Κοινωνικής Οικονομίας.Δεν αναγνωρίζεται πλέον μόνο ως πράξη φιλανθρωπίας και αλληλεγγύης σεεκδηλώσεις εκτάκτου ανάγκης, όπως κυρίως συνέβαινε σε κοινωνίες τουπαρελθόντος, αλλά και ως θεσμική δραστηριότητα που παράγει και διαδίδειδιαρκή αγαθά στον πολιτισμό, στο περιβάλλον και στην κοινωνική μέριμνα,ως ιδιότητα που αναπτύσσει τους ανθρώπινους πόρους. Πρόκειται,επομένως, για μια διαδικασία που συνθέτει και εμπλουτίζει το κοινωνικόκεφάλαιο.Τα Κοινωνικά ΔίκτυαΣυναφής προς τον όρο κοινωνικό κεφάλαιο είναι η έννοια των κοινωνικώνδικτύων. Ως κοινωνικά δίκτυα μπορούν να οριστούν τα πολυδιάστατασυστήματα επικοινωνίας και διαμόρφωσης της ανθρώπινης πρακτικής και τηςκοινωνικής ταυτότητας. Τα κοινωνικά δίκτυα ορίζονται άλλωστε και ωςάθροισμα των προσωπικών επαφών, μέσω των οποίων το άτομο διατηρεί τηνκοινωνική του ταυτότητα, λαμβάνει συναισθηματική υποστήριξη, υλικήενίσχυση και συμμετοχή στις υπηρεσίες, έχει πρόσβαση στις πληροφορίες,δημιουργεί νέες κοινωνικές επαφές και αναπτύσσεται.Οι εμπειρικές έρευνες επιβεβαιώνουν ότι, όσο μεγαλύτερο είναι ένα δίκτυο καιόσο συχνότερη η επαφή των μελών του, τόσο πιο αποτελεσματική είναι ηβοήθεια που προσφέρουν, για παράδειγμα στην εξασφάλιση επαγγελματικώνευκαιριών και απασχόλησης στα μέλη τους, όταν το χρειάζονται.Από την άλλη πλευρά, τα κοινωνικά δίκτυα μεταφέρουν σημαντικέςπληροφορίες τόσο στους εργαζόμενους όσο και στις επιχειρήσεις, αυξάνονταςτην παραγωγικότητα. Σημαντική, λοιπόν, επίδραση στην εξεύρεση εργασίαςσε μια περιοχή παίζει το κοινωνικό κεφάλαιο, εφόσον αλληλεπιδρά με τακοινωνικά δίκτυα.Η ενίσχυση του κοινωνικού κεφαλαίου συσχετίζεται άμεσα με τη συμμετοχήστα κοινά και τα κοινωνικά δίκτυα που είναι οι νέες μορφές οργάνωσης, πουεξασφαλίζουν ουσιαστική συμμετοχή των πολιτών στα κοινά, αλλά και στιςπαραγωγικές και οικονομικές λειτουργίες της κοινωνίας.Τα δίκτυα με κοινωνική αποστολή έχουν τις ακόλουθες ιδιότητες: Μειώνουν το κόστος συναλλαγών. Λειτουργούν ως ταμιευτήρες κοινωνικού κεφαλαίου. Λειτουργούν ως προπομπός της κοινωνικής και πράσινηςεπιχειρηματικότητας. Τα οριζόντια δίκτυα λειτουργούν υπέρ της κοινωνικοποίησης τηςγνώσης και της τεχνογνωσίας. Συμβάλλουν στον εκδημοκρατισμό της πληροφορίας και τηςενέργειας. Κατευθύνουν τις επενδύσεις προς την περιφέρεια και τουςκοινωνικά αναγκαίους σκοπούς. Συγκροτούν Κοινωνικό Κεφάλαιο σε τοπικό και εθνικό επίπεδο.ΜΟΡΦΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΔΙΚΤΥΩΝΚαθώς η διείσδυση του διαδικτύου γίνεται όλο και μεγαλύτερη, τα διαδικτυακάκοινωνικά δίκτυα γίνονται κι αυτά με τη σειρά τους, όλο και πιο δημοφιλή,καθώς αποτελούν μια ευρύτατη πλατφόρμα επικοινωνίας. Ήδη τον τελευταίοκαιρό, τα διαδικτυακά κοινωνικά δίκτυα (Facebook, Twitter, Instagram κ.ά.)αναπτύσσονται ταχέως και όχι μόνο από ανθρώπους που αναζητούν τηνκοινωνικοποίηση, αλλά από όλους, ανεβάζοντας διαρκώς τον μέσο όροηλικίας των χρηστών.Αντίστοιχα, η κοινωνικοποίηση σε τοπικό επίπεδο έρχεται σε συνδυασμό μεπιο παραδοσιακά μέσα, όπως είναι τα καταστήματα της γειτονιάς ή τα στέκιατης παρέας. Καθώς, τα κοινωνικά και επικοινωνιακά δίκτυα, προϋπήρξαν τωντεχνολογικών δικτύων. Η διαφορά σήμερα είναι ότι τα δίκτυα αυτά μπορεί ναείναι ενοποιητικά οριζόντια σε πολύ μεγάλη κλίμακα ενώ η ταχύτηταδιασύνδεσης των μελών τους έχει ελαχιστοποιηθεί. Αυτό σημαίνει ότι ηδιασύνδεση πλέον έχει απαγκιστρωθεί από τα δεσμά του χωροχρόνου.Έτσι, τα κοινωνικά δίκτυα με τη μορφή που τα αντιλαμβανόμαστε σήμερααποτελούν μορφές online – διαδικτυακών κοινοτήτων, οι οποίες τρέφουν τησχέση, τη συμμετοχή και τη δικτύωση μεταξύ ατόμων. Συνδέουν ομάδεςατόμων όχι μόνο κοινωνικά, αλλά και γεωγραφικά.Χάριν σ’ αυτά, είναι εύκολο να μοιράσει κανείς τις ιδέες του, τις συμπάθειεςκαι τις αντιπάθειές του με τον κόσμο γενικότερα ή με μια οικεία ομάδα ατόμων.Μπορεί να βρει φίλους ή να αναπτύξει επιχειρηματικές επαφές και να γίνειμέλος μιας κοινότητας.Επομένως, τα κοινωνικά δίκτυα δίνουν στα άτομα κάτι που τα παραδοσιακάμέσα ενημέρωσης δεν μπορούσαν ποτέ να δώσουν, δηλαδή την ευκαιρία τηςδημιουργίας σχέσης και δικτύωσης με τους άλλους.Σήμερα, τα κοινωνικά δίκτυα έχουν καταστεί σημαντικά για την επικοινωνίακαι δεν μπορούν με κανέναν τρόπο να αγνοηθούν, αφού αποτελούναναπόσπαστο πλέον κομμάτι της καθημερινότητας σχεδόν όλων τωνοργανώσεων. Μεγάλες και μικρές οργανώσεις πειραματίζονται καθημερινά μετα κοινωνικά δίκτυα αποσκοπώντας στην άντληση ή τη διάχυση ενημέρωσης,την προσέλκυση μελών κ.τ.λ. Τα κοινωνικά δίκτυα μπορούν να παίξουν ένασημαντικό ρόλο στο έργο μιας οργάνωσης κι έχει αποδειχτεί ότι αποτελούνένα σημαντικό εργαλείο δουλειάς.Δεν θα πρέπει όμως, να ξεχνάμε ότι υπήρχαν πάντοτε δίκτυα εξουσίας, είτεδίκτυα διεκδίκησης της εξουσίας, εθνικά δίκτυα, φυλετικά δίκτυα, εμπορικά,ακόμη και απελευθερωτικά ή θρησκευτικά δίκτυα.Εδώ, όμως, δεν αναφερόμαστε στα παραδοσιακά δίκτυα, τα οποία είχαν καιμια άλλη μορφή οργάνωσης: ιεραρχική, εξουσιαστική και διεκδικητική είτε γιατην κρατική εξουσία, είτε κατά του κράτους. Δεν εξετάζουμε, δηλαδή, τα δίκτυαπου κατέχουν και διεκδικούν άμεσα εξουσία και συγκροτούν ταξικά ή εθνικάσυμφέροντα, αλλά τα δίκτυα κοινωνικής ευαισθησίας, με κίνητρο τονεθελοντισμό, το περιβάλλον και την κοινωνική αλληλεγγύη, που η διάδοσήτους είναι φαινόμενο αρκετά πρόσφατο στην ιστορία.Ένα φαινόμενο που συνδιαμορφώνεται από την απελευθέρωση ανθρώπινηςενέργειας, που φέρνουν οι νέες τεχνολογίες διαδραστικής επικοινωνίας, όπωςείναι το διαδίκτυο και οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Προσεγγίζουμε,λοιπόν, τα δίκτυα και την οριζόντια συνεργασία από τη σκοπιά τουεθελοντισμού και της σύνθεσης του κοινωνικού κεφαλαίου.Η κρίση εμπιστοσύνης, ως επακόλουθο της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης,αναδεικνύει σήμερα με δυναμικό τρόπο τη σημασία των κοινωνικών δικτύωνστην αντιμετώπιση αυτής της κοινωνικής ανισορροπίας, ιδιαίτερα μέσω τηςΚοινωνικής Οικονομίας, η οποία δημιουργεί νέες δυνατότητες απασχόλησης.Σαν επακόλουθο, τα κοινωνικά δίκτυα έχουν μια σειρά από θετικάαποτελέσματα, αφού συμβάλλουν στην κοινωνική αλληλέγγυα οικονομία καιπρόνοια. Κύριο αποτέλεσμα είναι η μείωση κόστους συναλλαγών, είτε μιλάμεγια καταναλωτικά δίκτυα, είτε για δίκτυα επικοινωνίας, είτε ακόμη για δίκτυαδιάχυσης της τεχνογνωσίας, αφού διαδραματίζουν αποφασιστικό ρόλο στηδιάδοση της πληροφορίας και την ανάπτυξη της Κοινωνικής Οικονομίαςμεταξύ κράτους και αγοράς, συνδυάζοντας τον εθελοντισμό με τη μηκερδοσκοπική επιχειρηματική δραστηριότητα.Σε καμιά περίπτωση δεν θα πρέπει να εκπλήσσει το γεγονός ότι η συμβολήτων κοινωνικών δικτύων είναι καθοριστική, σχεδόν σε κάθε τομέα της ζωής,σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς ότι σήμεραονομάζουμε κοινωνικό δίκτυο εκείνο που παλιά ονομάζαμε απλά «γνωριμίες».Αν λοιπόν σε κάποιους από τους παλαιότερους ακούγεται ξένος ή εξωτικός οόρος «κοινωνικό δίκτυο» ας αναλογιστούν ότι πάντα την καλύτερη δουλειά,την καλύτερη καριέρα, την καλύτερη αμοιβή, τον καλύτερο γάμο, την καλύτερηκοινωνική ανέλιξη την απολάμβαναν εκείνοι που είχαν τις καλύτερες«γνωριμίες».Η διαφορά βρίσκεται στο γεγονός ότι, ενώ κάποτε οι «γνωριμίες» ήταν κλειστόπρονόμιο συγκεκριμένης κοινωνικής και οικονομικής κάστας, σήμερα ησυμμετοχή στα κοινωνικά δίκτυα είναι ανοικτή σε όλους κι εξαρτάται μάλλοναπό τις προσωπικές δυνατότητες του καθενός, παρά από το κληρονομικόδικαίωμα.Η συγκρότηση και ο συντονισμός των περιφερειακών και θεματικών δικτύωνείναι η μόνη ρεαλιστική πρόταση για την ενδυνάμωση της παρεμβατικότηταςτης κοινωνίας των πολιτών απέναντι σε ένα πολιτικό σύστημα, που αδυνατείνα εγγυηθεί και να προάγει τις αξίες ζωής και το οικολογικό μέλλον της χώρας.Η μεγάλη σημασία της οριζόντιας επικοινωνίας, συνεργασίας και δικτύωσηςτων χιλιάδων εθελοντικών οργανώσεων στην Ελλάδα είναι ένα ζήτημα πουμόλις πρόσφατα έχει αρχίσει να αναδεικνύεται στο δημόσιο διάλογο.
Από τη μελέτη του Βασίλη Τακτικού διευθυντή του Ινστιτούτου μελετών κοινωνικής οικονομίας,
για την προσφορά και ζήτηση εργασίας, στο Πλαίσιο του τρίτου τομέα της οικονομίας.
