Γράφει η Άντρη Γεωρνταμιλή
Επικοινωνία & Media
Νέα μέσα; «Καινά δαιμόνια»; Όπως κι αν χαρακτηρίσει κανείς τα social media, αυτά έχουν ήδη επιφέρει αλλαγές στον τρόπο που οι άνθρωποι επικοινωνούν, ακόμη και στην αντίληψη της συμμετοχής υπό την έννοια μίας άτυπης ισηγορίας που υπόσχεται σήμερα το διαδίκτυο. Αρκούν όμως τα μέσα για να επέλθει κοινωνικός μετασχηματισμός προς όφελος των μελών μίας κοινωνίας ή προέχουν τα περιεχόμενα;
Διαδίκτυο, «κοινωνικά δίκτυα» και κινήματα – δίκτυα κοινωνικού ακτιβισμού
Με αφορμή τις πρόσφατες εξεγέρσεις στον Αραβικό κόσμο καθώς και εξεγέρσεις και κινήματα που ξέσπασαν σε χώρες της Δύσης, όπως οι απανταχού “Indignados” και το “Occupy” έχει ανοίξει διαμάχη μεταξύ υπέρμαχων και πολέμιων των social media αναφορικά με το ρόλο τους στη συσπείρωση, δικτύωση και οργάνωση των ανθρώπων που έδρασαν μέσα σε αυτές τις κινητοποιήσεις. Το διαδίκτυο ως μέσο αμφίδρομης επικοινωνίας με τα χαρακτηριστικά της παγκοσμιότητας, της συνδεσιμότητας και της αλληλόδρασης δε μπορεί παρά να λειτουργεί βοηθητικά. Δεν έχει ξεπεράσει, βέβαια, πολλά ζητήματα ασφάλειας και η υπεύθυνη και προσεκτική χρήση του καθίσταται πάντα αναγκαία. Σε τόπους και εποχές σκληρής καταπίεσης και ανελευθερίας, όμως, κατέχει κάτι παραπάνω από καταλυτικό ρόλο αφού είναι σαφές ότι συχνά ανοίγει πόρτες μέσα στο σκοτάδι. Άλλοτε πάλι, ίσως μετατρέπεται σε έναν εύκολο τρόπο εκτονωτικής κινητοποίησης, συχνά δίχως καμία πρότερη ζύμωση των χρηστών – δυνητικών ακτιβιστών επί του περιεχομένου, της στρατηγικής και των θεμιτών στόχων.
Ωστόσο, το διαδίκτυο μπήκε πολύ νωρίτερα στη ζωή των κινημάτων. Από τα τέλη του 1999 δημιουργήθηκαν τα πρώτα «ανεξάρτητα κέντρα ενημέρωσης» (γνωστά ως IMC ή indymedia centers) για την κάλυψη των διαδηλώσεων κατά του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου στο Σιάτλ από τους ίδιους τους διαδηλωτές, αργότερα αυτά αυξήθηκαν με τις κινητοποιήσεις κατά της Παγκόσμιας Τράπεζας και του Δ.Ν.Τ. ενώ γρήγορα εκατοντάδες ομάδες ανά τον κόσμο δημιούργησαν τοπικά IMC θέλοντας να απαγκιστρωθούν από την κατευθυνόμενη πληροφόρηση των παραδοσιακών και κυρίαρχων Μέσων Ενημέρωσης. Σημαντική ήταν μέσα στην τελευταία δεκαετία και η παρουσία των blogs. Η πληροφορία όμως, είχε σε αυτά μία πιο προσωπική χροιά ενώ η περιβόητη σε πραγματικό χρόνο ταυτόχρονη συμμετοχή πολλών ατόμων στη ροή της πληροφορίας μέσα στο ίδιο «κανάλι» δεν πραγματώθηκε τόσο με την πρακτική του blogging. Όλα τα παραπάνω «συγχρονίστηκαν» με το έτερο τεχνολογικό επίτευγμα, αυτό της κινητής τηλεφωνίας.
Μολαταύτα, σήμερα, η δημοσιογραφία πολιτών ως μορφή του κοινωνικού και πολιτικού ακτιβισμού, εκφράζεται και μέσα από τις πιο mainstream πλατφόρμες όπως το Facebook και το Twitter. Αυτό δεν έχει αποδυναμώσει ούτε τα προηγούμενα δίκτυα οριζόντιας ηλεκτρονικής πληροφόρησης, ούτε τα υπάρχοντα κοινωνικά κινήματα που δομούνται πάνω στη βάση των οριζόντιων – ισότιμων σχέσεων και των ισχυρών δεσμών αλληλεγγύης. Άλλωστε, αυτά τα κινήματα κατά μία έννοια λειτουργούν και τα ίδια ως δίκτυα, μέσα στα οποία παράγονται και ζυμώνονται ιδέες και δράσεις με τη μορφή του κοινωνικού ακτιβισμού. Η κομβική διαφορά τους από τις χαλαρές δικτυώσεις που γεννιούνται από το διαδίκτυο είναι ότι οι σχέσεις των πρώτων έχουν συνήθως σφυρηλατηθεί πάνω σε κοινά βιώματα και δραστηριοποίηση χρόνων, σε κοινούς κώδικες αξιών και σε σταδιακά διαμορφωμένες κοινές κατευθύνσεις ως προς τα μέσα και τους σκοπούς. Διαθέτουν το background και μπορούν δυνητικά να ενισχυθούν από την επιτάχυνση και την καθολικότητα που προσφέρουν τα social media. Αντίθετα, η χρήση των social media, ενός εργαλείου, δηλαδή, χωρίς ενεργό προσωπική συμμετοχή επί των διαβουλεύσεων, χωρίς πρακτικές προτάσεις και δομές υποστήριξης είναι πιθανόν να δημιουργήσουν κινήματα πυροτεχνηματικού τύπου που παράγουν μία επικίνδυνη για την εποχή αίσθηση ματαιότητας.
Αραβική Άνοιξη και social media
Χωρίς να παραβλέπουμε ότι ο επαναστατημένος άνθρωπος ανέκαθεν εφευρίσκει τρόπους επικοινωνίας και οργάνωσης γιατί ούτως ή άλλως το επιτάσσει η ανάγκη, είναι αναμφισβήτητο ότι τα ίδια τα σύγχρονα παραδείγματα αποδεικνύουν τη σπουδαιότητα των social media. Δεν αποτελούν την αιτία που γεννούν ένα κίνημα, αλλά το μέσο για τη διάδοση των ιδεών και την ανεξάρτητη αλληλοπληροφόρηση. Δε χρειάζεται να πούμε κάτι παραπάνω από το να παραθέσουμε αποσπάσματα από τα λόγια του Houssem Aoudi, ενός Τυνήσιου πρώην communication strategist ο οποίος ασχολείται εντατικά με τη διαδικτυακή πλατφόρμα διάδοσης ιδεών TEDx. Ο Aoudi βίωσε από μέσα την εξέγερση στην Τυνησία και παραχώρησε μία πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξη στον Βαγγέλη Διαβιτίδη για το περιοδικό «Υποβρύχιο». Ανάμεσα σε άλλα, ανέφερε:
«[…] Μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν είχα καμιά ελπίδα για την χώρα µου, την έβλεπα βυθισμένη στο νεποτισμό και τη διαφθορά. Τα αδέρφια µου σκέφτονταν να φύγουν από την Τυνησία, δεν είχε νόηµα. Γύρισα τότε και είπα σε έναν οµιλητή: «Ίσως καταφέρουμε και κάνουµε µια επανάσταση σε δυο-τρία χρόνια».Όμως, εκείνη έγινε σε δυο-τρεις μήνες!»
Τι επακολούθησε και ποιος ήταν ο ρόλο των social media στην επανάσταση;
Μετά το TEDxCarthage, το καθεστώς έκλεισε στη φυλακή έναν από τους curators του και πολύ καλό µου φίλο. Αρκετός κόσμος είχε αρχίσει να μιλάει ανοιχτά πια ενάντια στη δικτατορία. Λένε ότι η αραβική άνοιξη προέκυψε λόγω του Facebook, του Twitter, του Wikileaks. Επιτρέψτε µου να σας πω κάτι: αυτό δεν είναι αλήθεια. Αυτά είναι µόνο τα μέσα. Το Twitter και το Facebook έγιναν τα μέσα µας διότι τα μέσα μαζικής ενημέρωσης έχουν την πολιτική ατζέντα τους και δεν θέλουν να μεταδώσουν το τι πραγματικά συμβαίνει. Μια επανάσταση ξεκινάει επειδή οι άνθρωποι δεν έχουν να φάνε, χρειάζονται ισότητα, έχουν ανάγκη από ελευθερία και θέσεις εργασίας. Και πουλάνε στον κόσμο εκείνη την όμορφη εικόνα της social media επανάστασης… Όχι, τα ίδια σκατά που έκαναν τους Τυνησίους να κατέβουν στο δρόμο και να πουν αυτό που θέλουν στο καθεστώς είναι αυτά που συμβαίνουν εδώ και κάνουν την ελληνική νεολαία να κατέβει στους δρόμους, είναι τα ίδια που κάνουν τους ανθρώπους να κάθονται στη Wall Str. Προσπαθούν πάντα να το βαφτίζουν µε άλλο όνομα, όπως Επανάσταση του Γιασεμιού ή Αραβική Άνοιξη ή οτιδήποτε άλλο.
Άρα πιστεύεις ότι η Αραβική Άνοιξη είναι μέρος των Ιndignados και του κινήµατος Οccupy Wall Street; Όλα είναι ένα;
Ναι. Όλοι έχουμε οικονομικά προβλήματα και θέματα ισότητας και δημοκρατίας, αλλά σε διαφορετικές κλίμακες. Πρέπει να σταματήσουμε να σκεφτόμαστε µόνο σε τοπικό επίπεδο. Οφείλουμε να σκεφτόσαστε σε παγκόσμιο επίπεδο αυτά τα προβλήματα και να αγωνιζόμαστε για να κάνουµε το όνειρό µας πραγματικότητα. Είναι σαν να έχουμε ένα εστιατόριο όπου έχουμε τα ίδια υλικά, αλλά χρησιμοποιώντας τα θα βγάλουμε διαφορετικά πιάτα. Κάθε χώρα έχει τη δική της κουζίνα. Όλες αυτές οι παγκόσμιες κοινότητες, από τους Anonymous Hackers και τους TEDxsters μέχρι τους Indignados, δείχνουν ότι δεν υπάρχουν σύνορα. Χρειάζεται βίζα για να έρθω στην Ελλάδα, αλλά δεν χρειάζεται να πάρω βίζα για να μιλήσω στον ελληνικό λαό, μπορώ απλώς να τους μιλήσω από το διαδίκτυο! Οι Anonymous, η οικογένεια του TEDx και όλες αυτές οι κοινότητες σου δίνουν την πίστη ότι ανήκεις σε κάτι μεγαλύτερο.[…]»
Που πήγε η «εγχώρια αγανάκτηση»;
Το καλοκαίρι του 2010 η πλατεία Συντάγματος και δεκάδες πλατείες ανά την Ελλάδα βούλιαξαν από κόσμο μετά από ένα διαδικτυακό κάλεσμα που απαντούσε στο –ανύπαρκτο όπως προέκυψε τελικά- σχόλιο των Ισπανών Indignados («Σςς, μην ξυπνήσουμε τους Έλληνες»). Το twitter γέμιζε με χιλιάδες tweets σε καθημερινή βάση σε τουλάχιστον έξι λογαριασμούς, ενώ το προφίλ της ομάδας στο Facebook μετεξελίχτηκε στον ιστότοπο real-democracy.gr όπου και ανέβαιναν πρακτικά κεντρικών συνελεύσεων οι οποίες αναμεταδίδονταν με live streaming, προτάσεις των ομάδων εργασίας, αναφορές για ότι υλοποιούταν, ψηφίσματα κ.ά. Ενώ η διαδικασίες διαβούλευσης των πολιτών της «κάτω πλατείας» δοκιμάζονταν στο παραπέντε χωρίς προετοιμασία και προεργασία, μϊα «άνω πλατεία» στόχευε σε «κλέφτες και προδότες πολιτικούς» παραβλέποντας το σύνολο των αιτιών της κατρακύλας αλλά και τον ευρύτερα συστημικό χαρακτήρα της κρίσης.
Πού πήγαν όμως οι αγανακτισμένοι; Με την κρίση να βαθαίνει και τους άνεργους επισήμως να ξεπερνούν το ένα εκατομμύριο κάποιοι μάλλον μετεξελίχθηκαν σε «απελπισμένοι». Άλλοι πιθανόν να μένουν πιστοί σε όσα συμβόλιζε παραδοσιακά στην Ελλάδα η έννοια του «αγανακτισμένου πολίτη» πριν το βίωμα της ελληνικής εκδοχής των “indignados”. Άλλοι φρόντισαν να προβούν σε «αποκέντρωση» της πρακτικής της συνέλευσης σε γειτονιές, κάτι όμως που δεν ήταν πρωτόγνωρο.
Πώς θα βοηθηθεί η Κοινωνία των πολιτών από τα social media;
Για να γυρίσουμε εκεί απ’ όπου ξεκινήσαμε, το ερώτημα που τίθεται είναι αν τα ηλεκτρονικά fora, σε οποιαδήποτε μορφή τους θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν αυτόνομα από τους ίδιους τους πολίτες, με βάση την οργάνωση σε επίπεδο γειτονιάς, εργασιακού κλάδου, σε δίκτυα ανέργων ή άλλων αποκλεισμένων κοινωνικών ομάδων, στην ανταλλαγή τεχνογνωσίας, την συνεργασία σε νέες μορφές κοινωνικής οικονομίας και αλλού. Ακόμη και σε επίπεδο Τοπικής Αυτοδιοίκησης, τα social media θα μπορούσαν δυνητικά να προσφέρουν διαφάνεια, συμμετοχή, άρση των αποκλεισμών και έλεγχο από τον πολίτη, αλλά ταυτόχρονα και βελτιστοποίηση του συντονισμού και της οργάνωσης των υπαρχουσών δομών και της καλύτερης επικοινωνίας τους με το κοινό. Οι προκλήσεις είναι μπροστά. Χωρίς φόβο αλλά και χωρίς άνευ όρων παράδοση στα «νέα μέσα» τα αποτελέσματα θα ήταν κάτι παραπάνω από ευεργετικά για όλους.
Πηγές:
http://gigaom.com/2011/01/29/twitter-facebook-egypt-tunisia
http://enthemata.wordpress.com/
http://www.digitaltonto.com/2011/social-media-and-revolution/
http://www.ypovrixio.gr/article.php?issues_no=62&contents_id=1041