*του Βασίλη Τακτικού
Όσοι ενδιαφέρονται πραγματικά σήμερα για την συμμετοχική δημοκρατία και αναζητούν την θεωρητική και φιλοσοφική θεμελίωσή της, δεν έχουν παρά να ανατρέξουν κάποια στιγμή στο έργο του Κορνήλιου Καστοριάδη, για να ενισχύσουν τα επιχειρήματα εφικτότητας αυτής της πολιτικής προοπτικής.
Ο Καστοριάδης ως διανοητής όχι μόνο γίνεται ολοένα και περισσότερο επίκαιρος σε παγκόσμια κλίμακα, αλλά προσφέρει και την δυνατότητα μέσα από το έργο του για μια νέα οπτική ανάγνωσης της ιστορίας. Πρόκειται για μια καινοτόμο φιλοσοφική θεώρηση που έρχεται σε ρήξη τόσο με την παραδοσιακή φιλοσοφία, όσο και με τον μαρξισμό, εγείροντας το πρόταγμα της αυτονομίας και της άμεσης δημοκρατίας.
Για κάποιον που γνωρίζει το έργο του, η επαλήθευση της κριτικής του έρχεται ακόμα πιο πειστική μετά την κατάρρευση του κρατικογραφειοκρατικού συστήματος της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και εν γένει των χωρών του πρώην ανατολικού μπλοκ, αλλά και μετά το αδιέξοδο του νεοφιλελευθερισμού και την κατάρρευση των βεβαιοτήτων και της κάθε μαζικής αυταπάτης σχετικά με τις δυνατότητές του να δώσει προοπτική στον δοκιμαζόμενο Τρίτο Κόσμο, που αποτελεί τα 8/10 της ανθρωπότητας.
Μολαταύτα, παρά την επαλήθευση της κριτικής του στο σύστημα του κρατικογραφειοκρατικού καπιταλισμού, όπως ονόμαζε το καθεστώς του υπαρκτού σοσιαλισμού, και στις «οικονομικές ολιγαρχίες», όπως χαρακτήριζε τις «δημοκρατίες» της Δύσης, το έργο του ελάχιστα έχει εκλαϊκευτεί, ώστε να είναι προσιτό στον μέσο πολίτη. Για έναν περιορισμένο αριθμό ενεργών πολιτών που τυχόν έχουν εξοικειωθεί με το έργο του, η περιήγηση στην ιστορία της φιλοσοφίας, καθώς και σε όλους τους τομείς δραστηριότητας του ανθρώπου, είναι συναρπαστική. Πρόκειται όμως, όπως προαναφέρθηκε, για ένα περιορισμένο πολιτικοποιημένο κοινό, το οποίο μπορεί να διευρυνθεί όσο βεβαίως πληθαίνουν και οι ενεργοί πολίτες.
Προφανώς η έλλειψη εκλαΐκευσης στο μεγαλύτερο τμήμα του έργου του οφείλεται στο γεγονός ότι τα κόμματα εξουσίας συμπεριφέρονται ανασταλτικά, αν όχι εχθρικά προς τις ιδέες του, και αυτό βέβαια είναι αναμενόμενο μέσα από το ιεραρχικό σύστημα των κομμάτων. Και τούτο συμβαίνει, καθ’ όσον ο Καστοριάδης αποκαλύπτει τον σφετερισμό της εκπροσώπησης μέσα στο υφιστάμενο πολιτικό σύστημα που τα κόμματα και οι ηγεσίες τους εν πολλοίς εξυπηρετούν και αναπαράγουν, όταν βλέπουν την πολιτική κυρίως ως επάγγελμα.
Επομένως τα κόμματα και η εξουσία δεν μπαίνουν στην διαδικασία να εκλαϊκεύσουν ένα έργο που αφαιρεί την λογική ηθική βάση των εξουσιαστικών μηχανισμών.
Έτσι, η διαμεσολάβηση στην διάδοση του έργου του γίνεται κατά το μάλλον μέσω των ανεξάρτητων από την εξουσία διανοουμένων και θα μπορούσε να επεκταθεί περισσότερο μόνον εάν κάποιο κόμμα υιοθετήσει πραγματικά την άμεση δημοκρατία και ενισχυθεί και ο ρόλος των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων.
Η αναφορά του νέου ηγέτη του ΠΑΣΟΚ Γ. Παπανδρέου στην συμμετοχική δημοκρατία αναμένεται να τονώσει το ενδιαφέρον για το έργο του Κ. Καστοριάδη, αλλά και να αντλήσει στοιχεία από αυτό το περιεχόμενο.
Και αυτό είναι αναμενόμενο. Η κριτική σκέψη του Καστοριάδη, δείχνοντας μια άλλη προοπτική για την ιστορία, έρχεται σε ρήξη με βασικές αντιλήψεις του Μαρξ και του μαρξισμού, αλλά και με όλη την φιλοσοφική παράδοση του Πλάτωνα, του Χέγκελ, του Νίτσε, του Χάιντεγκερ κ.α. Δηλαδή έρχεται σε ρήξη με τις αντιλήψεις για την νομοτέλεια της ιστορίας και τον ετεροπροσδιορισμό των απόλυτων ιδεών, την λατρεία της εξουσίας, την δικαιολόγηση των πολέμων και των καταπιεστικών καθεστώτων.
Ο Κ. αναδεικνύει με το φιλοσοφικό του έργο το γεγονός ότι «είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας» και ότι οι λαοί έχουν πάντοτε το επίπεδο των ηγετών που ταιριάζει στην κουλτούρα τους. Η ιστορία δεν είναι ένας χώρος προκαθορισμένος, με προδιαγεγραμμένη πορεία του ιστορικού γίγνεσθαι, αλλά ένας χώρος ανθρώπινης δημιουργίας άλλοτε θετικής και άλλοτε αρνητικής, ανάλογα με την ανθρώπινη θεσμίζουσα αντίληψη και φαντασία.
«Όταν λέμε δημιουργία, δεν υπάρχει μόνο η δημιουργία “θετικών αξιών”, αλλά και η δημιουργία “αρνητικών αξιών”. Το Άουσβιτς και τα γκουλάνγκ είναι ανθρώπινες δημιουργίες, όπως ανθρώπινες δημιουργίες είναι και ο Παρθενώνας και τα “Principia Mathematica».
Απέναντι στην αιτιοκρατική – «ντετερμινιστική» αντίληψη του ιστορικού γίγνεσθαι και την απόλυτη ερμηνευτική ιδέα της «πάλης των τάξεων», που βλέπει το πολιτικό υποκείμενο ως τη μαία της ιστορίας, ο Κ. αντιπαραθέτει την ιδέα της ατομικής και συλλογικής αυτονομίας, τον καθοριστικό ρόλο της ανθρώπινης δημιουργίας με βάση το φαντασιακό (παράδοση, γλώσσα, ήθη, έθιμα, φαντασιακές κοινωνικές σημασίες), αλλά και την επανάσταση ως έννοια ρητής αυτοθέσμισης της κοινωνίας.
Τέσσερις λέξεις
Τέσσερις λέξεις, τέσσερις έννοιες – κλειδιά χαρακτηρίζουν ολόκληρο το έργο του Κορνήλιου Καστοριάδη: ΦΑΝΤΑΣΙΑ, ΦΑΝΤΑΣΙΑΚΟ, ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ, ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ.
Η ΦΑΝΤΑΣΙΑ μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην αυταπάρνηση, την θυσία και σε κάθε μεγαλειώδη δημιουργία, αλλά επίσης μπορεί να οδηγήσει στην παραφροσύνη, την διαστροφή και την τερατωδία. Χάρη σε αυτήν μπορούμε να δημιουργούμε. Χάρη σε αυτήν δημιουργήσαμε την τέχνη, την επιστήμη και την φιλοσοφία. Η φαντασία άλλοτε δεν γνωρίζει όρια, κανόνες, ηθικούς και λογικούς περιορισμούς και άλλοτε αυτοπεριχαρακώνεται μέσα σε θεσμούς και κανόνες που την οριοθετούν και την περιορίζουν.
ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΑΝΤΑΣΙΑΚΟ είναι η πηγή των θεσμών που ρυθμίζουν και οργανώνουν την ζωή των ανθρώπων. Αυτό επίσης δημιουργεί κάτι πολύ σημαντικό: τις φαντασιακές κοινωνικές σημασίες.
Οι φαντασιακές κοινωνικές σημασίες καθορίζουν τις αξίες μιας κοινωνίας, δηλαδή καθορίζουν τι είναι καλό και τι κακό, τι είναι αληθές και τι ψευδές, τι είναι δίκαιο και τι άδικο. Οι φαντασιακές κοινωνικές σημασίες δίνουν νόημα στην ζωή των ατόμων και τελικά δίνουν νόημα ακόμα και στον θάνατό τους.
Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ νέων στοιχείων συνιστά την Ιστορία, που δεν είναι παρά η δημιουργία της μουσικής, της ζωγραφικής, της τέχνης, της φιλοσοφίας, της δημοκρατίας. Και φυσικά δεν μπορούμε να εξηγήσουμε με την σχέση αιτίας – αποτελέσματος την μουσική του Μπαχ ή του Μπετόβεν. Αυτή η μουσική είναι μεγάλη, διότι είναι πρωτότυπη. Και λέγοντας πρωτότυπη, σημαίνει ότι ακριβώς δεν μπορούμε να την εξηγήσουμε.
ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ είναι η στιγμή της ρήξης με την παράδοση και η δημιουργία νέων θεσμών. Η ρήξη αυτή παρατηρείται για πρώτη φορά στην αρχαία Ελλάδα (στις πόλεις που δημιούργησαν την δημοκρατία και την φιλοσοφία) και μετά, αφού μεσολάβησαν είκοσι αιώνες έκλειψης, ξεκίνησε για δεύτερη φορά στην Δυτική Ευρώπη (με την Αναγέννηση, τον Διαφωτισμό, το μεγάλο δημοκρατικό κίνημα χειραφέτησης, το εργατικό κίνημα κ.λπ.). Αυτά τα κινήματα – με το πρόταγμα της αυτονομίας – δημιούργησαν τις κάποιες ελευθερίες που διαθέτει η κοινωνία στην οποία ζούμε.
Η αρχαία ελληνική πόλις
Κεντρική θέση ως πρότυπο και παράδειγμα στην αυτοθέσμιση της κοινωνίας για την σκέψη του Καστοριάδη έχει η ελληνική πόλις και η δημιουργία της δημοκρατίας με κορυφαίο δείγμα την αθηναϊκή δημοκρατία, διευκρινίζοντας ωστόσο ότι μόνο ως σπέρμα σκέψης μπορούμε να λάβουμε σήμερα το παράδειγμα της αθηναϊκής δημοκρατίας.
Αυτό που επισημαίνεται είναι ότι «ο Αθηναίος πολίτης είναι ένας πολίτης για τον οποίο η τέχνη και η φιλοσοφία έχουν γίνει τρόπος ζωής». Αυτή είναι η αληθινή απάντηση, η συγκεκριμένη απάντηση της αρχαίας δημοκρατίας στο ερώτημα σχετικά με το «αντικείμενο» της πολιτικής θέσμισης.
Επομένως το ερώτημα τι οφείλει να πραγματοποιήσει η θέσμιση της κοινωνίας, είναι ένα ερώτημα που απασχολούσε διαρκώς τους Έλληνες. Στην περίπτωση της Αθήνας, έδωσαν την εξής απάντηση: την δημιουργία ανθρώπινων όντων που ζουν μαζί με την ομορφιά, που ζουν μαζί με την σοφία και που αγαπούν το κοινό καλό.
Αυτό το ιστορικό πρότυπο μας δείχνει ότι οι κοινωνίες μπορούν να αυτοπροσδιοριστούν, όταν το θελήσουν, και να δημιουργήσουν από μόνες τους τους νόμους και τις αξίες μέσα στις οποίες θέλουν να ζήσουν.
Διανοούμενοι και ιστορία
Το εύρος και την οξύτητα της κριτικής σκέψης του Καστοριάδη, χάριν συντομίας, μπορούμε να συμπυκνώσουμε στο κεφάλαιο «Διανοούμενοι και ιστορία».
Σε αυτό επισημαίνει την αξιοθρήνητη πλευρά της δραστηριότητας των διανοουμένων, που κυριαρχώντας με το έργο τους στις φαντασιακές σημασίες της κοινωνίας δεν προσέφεραν τίποτα περισσότερο από την νομιμοποίηση των υπαρχουσών εξουσιών. Π.χ. η αποθέωση της πραγματικότητας στο εγελιανό σύστημα (Χέγκελ) “ό,τι είναι πραγματικό είναι ορθολογικό” και από το Νίτσε η “αθωότητα του γίγνεσθαι”.
Υπογραμμίζει χαρακτηριστικά: «Πρέπει κάποτε να τελειώνουμε με αυτό το εκκλησιαστικό, ακαδημαϊκό και λογοτεχνικό σέβας. Πρέπει τελικά να μιλήσουμε για την σύφιλη αυτής της οικογένειας, της οποίας προφανώς τα μισά μέλη πάσχουν από γενικευμένη παράλυση. Πρέπει να πιάσουμε από το αυτί τον θεολόγο, τον εγελιανό, το νιτσεϊκό, τον χαϊντεγκεριανό και να τους οδηγήσουμε στα στρατόπεδα της Κόλυμα, του Άουσβιτς, στα ρώσικα ψυχιατρεία, στις αίθουσες βασανιστηρίων της αργεντινής αστυνομίας και να απαιτήσουμε να μας εξηγήσουν εδώ και τώρα και δίχως υπεκφυγές το νόημα των εκφράσεων “πάσα εξουσία εκ Θεού”, “ό,τι είναι πραγματικό είναι ορθολογικό”, “αθωότητα του γίγνεσθαι” ή “η ψυχή ισοδυναμεί με την παρουσία των πραγμάτων”. Αυτό το φανταστικό αμάλγαμα παρουσιάζεται όταν ο διανοούμενος πετυχαίνει, ύψιστο κατόρθωμα, να συνδέσει την κριτική της πραγματικότητας με την λατρεία της δύναμης και της εξουσίας.»
Εμείς μπορούμε να προσθέσουμε ότι πραγματικός διανοούμενος είναι εκείνος που αντιστέκεται στην λατρεία της εξουσίας, αγωνίζεται για την κοινωνική δικαιοσύνη, αναδεικνύει την γνώση της κοινωνικής απελευθέρωσης, την πρωτοτυπία και την καινοτομία στην ανθρώπινη δημιουργία.
Ο Κ.Κ. δεν υπηρετεί απλά αυτές τις αξίες με το έργο του, αλλά συμβάλλει στην διάγνωση της ιστορίας για να απαλλαχθούμε από την «δουλεία» της παράδοσης στον κόσμο των ιδεών.
Ο Κορνήλιος Καστοριάδης σπάει το φράγμα της αγοράς.
Το πρώτο βιβλίο του Κ. Καστοριάδη που μεταφράζεται στα αγγλικά είναι γεγονός. Όχι όμως υπό την μεταφραστική επιμέλεια και την εκδοτική δύναμη ενός μεγάλου εκδοτικού οίκου, όπως θα ήταν το αναμενόμενο, αλλά δια μέσω μιας ιστοσελίδας αμερικανών αναρχικών.
Στην εν λόγω σελίδα λοιπόν, την notbored.org, εμφανίστηκε η 444 σελίδων συλλογή κειμένων και άρθρων του διανοητή, της περιόδου 1979 – 1996, με τίτλο ‘Το Διογκούμενο κύμα της Ασημαντότητας (Ο μεγάλος ύπνος)’ (The Rising tide of Insignificancy / The big sleep) προκαλώντας έντονες αντιδράσεις τόσο από την οικογένεια Καστοριάδη που σχολίασε το γεγονός αρνητικά, όσο και από τον εκδοτικό οίκο Le Seuil που ήδη έχει κινήσει διαδικασίες προκειμένου να διασφαλίσει τα νόμιμα συμφέροντά του.
Τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί μεγάλο ενδιαφέρον στην Αμερική γύρω από το έργο του Καστοριάδη. Ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου του Μέριλαντ, B. Parker, χαρακτήρισε τον Καστοριάδη ως «ένα φιλόσοφο που οι οπαδοί του Τζέφερσον, οι ριζοσπάστες δημοκρατικοί και οι προοδευτικοί θα έβρισκαν πολύ συμπαθή, αν τον διάβαζαν προσεχτικά”. Το πανεπιστήμιο του Στάνφορντ εξέδωσε το έργο ‘Περί του «Νομοθέτη» του Πλάτωνα’ κι ετοιμάζει την έκδοση του έργου ‘Εικόνες του Προσλήψιμου’, το οποίο όμως ο άγνωστος μεταφραστής της αμερικανικής ιστοσελίδας δηλώνει ότι θα ανεβάσει πρώτος στο διαδίκτυο σύντομα, ενώ θα υπάρξει και συνέχεια με πολλά άλλα έργα του Καστοριάδη.
*Ο Βασίλης Τακτικός είναι διευθυντής της διμηνιαίας πολιτικής επιθεώρησης «ΑΝΑΔΡΑΣΗ».
Πηγή:
http://arthra-taktikos.blogspot.gr/2009/05/blog-post_08.html