Γράφει η Αθανασία Φουσέκη,
Ψυχολόγος
«Δεν βρίσκω κανένα νόημα στη ζωή μου»
Τα υψηλά ποσοστά της ανεργίας καλά κρατούν και ολοένα αυξάνονται, λες και πρόκειται για έναν ύπουλο μολυσματικό ιό, που κυκλοφορεί στον αέρα και τρυπώνει αθόρυβα στα σπίτια και στις ζωές μας, φέρνοντας τα πάνω κάτω. Όσο για εκείνους τους «τυχερούς», που ακόμα δεν «μολύνθηκαν» και διατηρούν την πολυπόθητη και «μεγαλοπρεπή» ιδιότητα του εργαζόμενου, κάνουν τον σταυρό τους και λένε «δόξα τω Θεό», ενώ τις περισσότερες φορές δίνοντας υπεραξία χρόνου και ενέργειας, δουλεύουν κάτω από απάνθρωπες συνθήκες απλά και μόνο για να εξασφαλίσουν μισθούς πείνας. Μα τι τύχη Θεέ μου; Δουλειά ή δουλεία τελικά; Τι γίνεται όμως για εκείνους που ήδη έχουν «μολυνθεί», που βρίσκονται στα «αζήτητα» και ο μεγάλος αγνοούμενος είναι ο ψυχισμός τους;
Και πώς να μην είναι άλλωστε; Η κοινωνία μας είναι τόσο εργασιοκεντρική που χωρίς παγιωμένη επαγγελματική ιδιότητα, το άτομο δε σημαίνει τίποτα, δεν αναγνωρίζεται, άρα δεν υπάρχει. Σύμφωνα με αυτά τα δεδομένα, άνεργος δεν είναι ένα άτομο που έχει χάσει τη δουλειά του, αλλά ένα άτομο που έχει χάσει την ταυτότητα του, που δεν ξέρει τι θα κάνει με τον χρόνο του, την ζωή του, την οικογένεια του, τον εαυτό του. Είναι αυτός που δεν ψάχνει για δουλειά αλλά για στηρίγματα επιβίωσης και μαζί με την εργασία του χάνει την αυτοεκτίμηση και την αξιοπρέπεια του. Η επαγγελματική ιδιότητα έρχεται να κατοχυρώσει την υπαρξιακή επιβίωση του ατόμου, γι αυτό και η ανεργία δύναται να επιφέρει σημαντικές για τον ψυχισμό διαταραχές, όπως κατάθλιψη, πένθος, οργή, αυτομομφή, ευερεθιστότητα, αρνητικότητα, απάθεια, απομόνωση, απαξίωση του εαυτού, βία και επιθετικότητα καθώς και συμπεριφορές φυγής όπως τα ναρκωτικά, το αλκοόλ , ο αυτοκτονικός ιδεασμός κλπ. Δεν είναι καθόλου τυχαίο, που ένα πολύ μικρό ποσοστό των ανέργων που λαμβάνουν επίδομα ανεργίας ψάχνουν συστηματικά για δουλειά κι αυτό δεν οφείλεται ούτε στο ότι είναι τεμπέληδες, αλλά ούτε στο ότι βολεύονται στα χρήματα του επιδόματος, που ούτως ή άλλως είναι πολύ λίγα για να τους εξασφαλίσουν μια ανεξάρτητη και αξιοπρεπή διαβίωση. Το αίσθημα έλλειψης νοήματος ζωής βιώνοντας την ανεργία καθώς και το στίγμα που συνοδεύει τον άνεργο, είναι οι λόγοι που κάνουν τα άτομα να ταυτίζονται με τον ρόλο της ανικανότητας, της ανημποριάς και της ηττοπάθειας. Η απόγνωση και η απελπισία καθώς και οι νοητικές στρεβλώσεις της πραγματικότητας δίνουν στον άνεργο την ετικέτα «Είμαι τελειωμένος»!
Μπορούμε να αποδεχτούμε ότι η ανεργία είναι το τίμημα που πρέπει να πληρώσουμε για την αλλαγή, την πρόοδο και την ανάπτυξη; Για να διαπιστώσουμε ίσως ότι αυτό που βρίσκεται σε κρίση είναι η προσωπική μας ανάπτυξη, η έλλειψη στόχων και οράματος και πως είναι τελικά πολύ σημαντικό για όλους και τον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά να κατασκευάσει ή να βελτιώσει το νόημα της ζωής του, για να μπορεί να χτίσει τα «αναχώματα» εκείνα που θα λειτουργούν προστατευτικά στις κακοτοπιές, με τις οποίες θα έρθει αντιμέτωπος στη πορεία του; Το νόημα φαίνεται πως παίζει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στη ζωή και στη ψυχική υγεία του ατόμου, ενώ η ζωή αποκτά νόημα όταν αντιπροσωπεύει κάτι για το άτομο, που το ίδιο μπορεί να αναγνωρίσει και να προσδιορίσει. Το ερώτημα είναι κατά πόσο τα άτομα μπορούν να αξιολογήσουν καταστάσεις και γεγονότα και να αντλήσουν νόημα μέσα από εμπειρίες και βιώματα της ζωή τους. Όπως αναφέρει και ο φιλόσοφος Νίτσε: «Όποιος έχει νόημα να ζει μπορεί να υπομείνει σχεδόν οποιονδήποτε τρόπο». Κατά αυτή την έννοια, το νόημα διευκολύνει τους ανθρώπους να ερμηνεύουν και να οργανώνουν τις εμπειρίες τους, να αντιλαμβάνονται την αυτό-αξία τους, να αναγνωρίζουν εκείνα που είναι σημαντικά γι’ αυτούς και να κατευθύνουν αποτελεσματικά τις ενέργειες τους. Ο Victor Frankl πιστεύει ότι υπάρχει νόημα ακόμα και όταν υποφέρουμε, δηλαδή και κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες, ακόμα και τις πιο άθλιες. Υποστηρίζει ότι κάθε άτομο έχει μία εγγενή επιθυμία να βρει νόημα και αυτή η θέληση για νόημα είναι το πρωταρχικό κίνητρο του ανθρώπου για να ζήσει και πως κάθε άτομο έχει την ελευθερία να βρει νόημα. Όσον αφορά στην ελευθερία της θέλησης ο Frankl θεωρεί ότι τα πάντα μπορούν να αφαιρεθούν από τον άνθρωπο εκτός από την έσχατη των ανθρώπινων ελευθεριών του, δηλαδή τη δυνατότητα να επιλέγει τον δικό του τρόπο και τη δική του στάση σε κάθε περίσταση. Συνεπώς έχουμε πάντα την ελευθερία να πάρουμε θέση στις συνθήκες που μας περιορίζουν και να υπερβούμε τη μοίρα μας.
Έτσι λοιπόν από τη στιγμή που μας συμβεί η απώλεια εργασίας, είτε σε περίοδο κρίσης, είτε όχι, οφείλουμε να μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την κατάσταση αυτή προς όφελός μας, για να βρούμε ποιο είναι το αληθινό μας νόημα, ο δικός μας δρόμος και για να γίνουμε πιο δυνατοί και αληθινοί με τον εαυτό μας. Συνήθως στην κατάσταση της ανεργίας εσωτερικεύεται η ενοχική πεποίθηση «δεν έχω δουλειά, δεν αξίζω να κάνω αυτά που θέλω, δεν αξίζω να περνάω καλά και να κυνηγώ τα όνειρα μου». Στην πραγματικότητα αντί για τιμωρία, ο παρόντας ελεύθερος χρόνος είναι μία καταπληκτική ευκαιρία για να κάνει κανείς όλα εκείνα που δεν προλάβαινε και πολύ επιθυμούσε να κάνει όταν δούλευε, να αφιερώσει χρόνο στον εαυτό του, να γνωρίσει και να αντιμετωπίσει τους φόβους του και τα απωθημένα συναισθήματα του, να πενθήσει για την απώλεια του, να κάνει τον απολογισμό του, να αναγνωρίσει τα λάθη του και να προετοιμαστεί οργανώνοντας τις επόμενες κινήσεις του. Τα δώρα που μπορεί να προκύψουν από μία τέτοια κίνηση αυτοθεραπείας και αυτογνωσίας μπορεί να είναι πολύ περισσότερα ακόμα κι από αυτά της προηγούμενης απασχόλησης, μιας που είναι πολύ πιθανόν να συνειδητοποιήσει κανείς ότι τελικά η δουλειά που έχασε δεν του ταίριαζε και δεν του πρόσφερε ικανοποίηση και με μεγαλύτερο ενθουσιασμό να αναζητήσει κάτι που τον εκφράζει περισσότερο και στο οποίο θα είναι περισσότερο αποδοτικός. Άρα λοιπόν, η αλλαγή, είναι μια ευκαιρία για μια νέα αρχή, είτε για να έρθουν νέα πράγματα (και γιατί όχι, καλύτερα), είτε για να αναπτύξουμε νέες ιδιότητες και να ανακαλύψουμε νέες πλευρές του εαυτού μας. Ένας κίνδυνος κατά τη διάρκειας της «κενής» περιόδου, μετά την απώλεια εργασίας, είναι η πτώση της αυτοπεποίθησης, η αυτοκατηγορία και η απώλεια ταυτότητας του ατόμου, απλά και μόνο επειδή δεν χρησιμοποιεί τις ικανότητες και δεξιότητές του με τον τρόπο που είχε συνηθίσει. Δεν σημαίνει όμως ότι επειδή τώρα, λόγω συνθηκών, δεν κάνουμε κάτι, δεν θα μπορούμε να κάνουμε κάτι στο μέλλον. Η συνεχιζόμενη ενασχόλησή μας, έστω και μέσα από προσφορά άμισθης εργασίας σε κάποιον συγγενή ή φίλο, βάσει ανταλλαγής, ή η εθελοντική εργασία, βοηθούν να συντηρήσουμε την αίσθηση της αυτό-αποτελεσματικότητας. Επιπλέον η ανεργία μπορεί να μας βοηθήσει να υιοθετήσουμε μια νέα πιο «οικονομική» συμπεριφορά και να αναρωτηθούμε αν υπάρχουν συνήθειες ή άχρηστα έξοδα που μπορούμε να αποφύγουμε. Είναι η στιγμή που μπορούμε να εκτιμήσουμε ποια είναι τα σημαντικά, να βάλουμε προτεραιότητες και να σταματήσουμε τις περιττές σπατάλες. Με λίγη έρευνα και σωστές επιλογές, πολλοί βρίσκουν ότι μπορούν να ζήσουν με λιγότερα χρήματα, χωρίς να επηρεαστεί δραματικά η άνεσή τους.
Σίγουρα η περίοδος αναζήτησης εργασίας δεν είναι ρόδινη. Χρειάζεται υπομονή και επιμονή, καθώς είναι πολύ πιθανό πολλές από τις κινητοποιήσεις μας να μην έχουν καμία ανταπόκριση. Μαθαίνουμε με αυτό τον τρόπο να αντέχουμε την απόρριψη. Δεν πτοούμαστε αν δεν προχωρήσει κάποια συνέντευξή μας, δεν εγκαταλείπουμε την προσπάθεια, δεν κατηγορούμε τον εαυτό μας και δεν το παίρνουμε προσωπικά. Σκεφτόμαστε ότι το συγκεκριμένο δεν ήταν για να γίνει και θα προκύψει κάτι άλλο, καλύτερο. Αν βλέπουμε συνεχώς το ίδιο μοτίβο να επαναλαμβάνεται, μπορούμε να αναρωτηθούμε αν υπάρχουν πιθανόν ασυνείδητα εμπόδια, που μας μπλοκάρουν, όπως σκέψεις «δεν θα τα καταφέρω», «δεν θα είμαι αρκετά καλός» κλπ. Παρόλα αυτά η δουλειά, αν πραγματικά τη θέλουμε και την επιδιώξουμε, δεν μπορεί παρά, αργά ή γρήγορα, να έρθει. Δοκιμάζουμε όλα τα μέσα που υπάρχουν για εύρεση εργασίας, εφημερίδες, διαδίκτυο, γνωστούς. Οι περισσότερες θέσεις εργασίας δεν διαφημίζονται. Είμαστε ανοικτοί με τις αλλαγές κι όχι προκατειλημμένοι, ενώ όταν προσεγγίζουμε πιθανούς εργοδότες ή πελάτες, η νοοτροπία μας είναι: «Αυτό μπορώ να προσφέρω σε εσάς» και όχι «Δώστε μου δουλειά».
Αποφεύγουμε τους ανθρώπους εκείνους που είναι απαισιόδοξοι, κυνικοί και που μας κάνουν να νιώθουμε άσχημα. Δεν επιτρέπουμε στην καταστροφολογία, στον αρνητισμό και τον φόβο τους, να σταθούν τροχοπέδη στα νέα μονοπάτια που επιθυμούμε να δημιουργήσουμε και να ακολουθήσουμε. Επίσης πολλές φορές ο φόβος των άλλων για την κατάσταση της ανεργίας που εμείς οι ίδιοι βιώνουμε, μπορεί να τους κάνει να απομακρυνθούν από εμάς και είναι πολύ πιθανό να αισθανθούμε ότι είμαστε αντιμέτωποι με το στίγμα και την απομόνωση. Αν ο άνεργος δεν το εκλάβει αυτό ως προσωπική απόρριψη ή ανεπάρκεια, του δίνεται μια ακόμα καταπληκτική ευκαιρία να ξεδιαλέξει τους πραγματικούς φίλους από τους «δήθεν». Άλλωστε εκείνοι, οι οποίοι απομακρύνονται, δεν θα μπορούσαν ούτως ή άλλως να μας προσφέρουν κάτι στη νέα φάση της ζωής μας. Αφήνεται έτσι λοιπόν κενός χώρος για να έρθουν νέα, πιο κατάλληλα άτομα στη ζωή μας.
Βιώνοντας την ανεργία, ο άνθρωπος ωθείται να αναγνωρίσει και να ξεπεράσει την ειδωλοποίηση που έχουν αποδώσει οι δυτικές κοινωνίες στη «θέση εργασίας». Εργασία μπορεί να προσφερθεί με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους, δεν είναι αποκλειστικότητα μόνο κάποιων εργοδοτών. Η δημιουργικότητα και η χρησιμότητα ενός ατόμου μπορεί επίσης να εκφραστεί με πολλούς τρόπους. Όλοι οι άνθρωποι, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο επιτελούν έργο, ακόμη κι αν είναι η φροντίδα των παιδιών, των γονιών, ή του εαυτού τους. Ακόμη και αν το έργο είναι «απλώς» να μαθαίνουμε από τις εμπειρίες της ζωής και να προσπαθούμε να ξεπεράσουμε τις δυσκολίες της. Αν ο άνεργος συνειδητοποιήσει ότι εκτός από την απολεσθείσα επαγγελματική του ιδιότητα, έχει εκατοντάδες άλλες σημαντικές ιδιότητες από τους διάφορους ρόλους που έχει αναλάβει στη ζωή και εκτιμήσει την αξία τους, τότε θα βιώσει πολύ πιο ανώδυνα την περίοδο της ανεργίας του και θα έχει καταφέρει να διαχειρίζεται και να ανταπεξέρχεται στις αντιξοότητες καθώς και να απολαμβάνει το κάθε στάδιο της ζωής του.
