Γράφει ο Φώτης Παπαϊωάννου
Κοινωνιολόγος
Στην Ελλάδα, ο ρόλος του εθελοντισμού στον τομέα παροχής υπηρεσιών ψυχικής υγείας αλλάζει και εξελίσσεται από την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως σήμερα, περνώντας από διάφορα στάδια/φάσεις, ανάλογα με τα κοινωνικοπολιτικά δεδομένα της κάθε εποχής και τις γενικότερες θεωρήσεις και εξελίξεις στον κλάδο αυτό.
Έτσι, για ένα μεγάλο διάστημα από την ίδρυση του πρώτου ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, η παροχή ανάλογων υπηρεσιών είναι σχεδόν ανύπαρκτη λόγω πολλών αιτιών, (απουσία πόρων, μη ύπαρξη κρατικής σταθερότητας, υποδομών, προτεραιότητας στην άμυνα, την ασφάλεια, την οικονομική επιβίωση), αλλά και στη βάση της αντίληψης πως η ψυχική πάθηση αποτελεί επέκταση της απόκλισης του ατόμου από τους ιερούς κανόνες –η οποία και στην Ευρώπη μόλις είχε αρχίσει να ξεπερνιέται– δίνει στα εκκλησιαστικά ιδρύματα και κάπως αργότερα στα φιλανθρωπικά ιδρύματα των πλουσίων ομογενών, κυρίως την πρωτοκαθεδρία στην όποια κάλυψη των αναγκών των ψυχικά αρρώστων. Τα εκκλησιαστικά αυτά ιδρύματα λειτουργούν ως άσυλα, προσφέροντας τις δομές τους σε συνεργασία με δίκτυα αλληλοβοήθειας τοπικών κοινοτήτων για να αποφύγουν την ευθύνη ή την κοινωνική απόρριψη από το «άρρωστο μέλος», ενώ όσον αφορά τα φιλανθρωπικά ιδρύματα, αν και η συμβολή τους ήταν τεράστια, οι απόψεις διαφέρουν -όπως και σήμερα- ως προς τα πατριωτικά κίνητρά τους ή τις σκοπιμότητες δημιουργίας τους.
Η ουσία είναι, ότι, τα πρώτα ψυχιατρικά νοσοκομεία ή τα τμήματα για ψυχικά ασθενείς στα γενικά, χτίστηκαν με την συνδρομή (ολοκληρωτική ή σοβαρή) πλουσίων «ευγενών» από την Ελλάδα και το εξωτερικό, στη βάση του εθελοντισμού, της φιλανθρωπίας, σε συνεργασία με τις κοινότητες και την εκκλησία (Δρομοκαΐτειο, Αιγηνήτειο, Σπηλιωτοπούλειο, όπως μαρτυρούν και τα ονόματα), ενώ η πρώτη προσπάθεια από το επίσημο κράτος 35 ολόκληρα χρόνια από την ίδρυσή του για ίδρυση ψυχιατρικού νοσοκομείου απέτυχε και τα πρώτα δημιουργημένα (1864) προήλθαν με την προσάρτηση των Ιονίων Νήσων από δωρεά! (σε Κέρκυρα και Κεφαλονιά με παραχώρηση των Άγγλων).
Αργότερα μόνο, και υπό την πίεση του κινδύνου μετατροπής των φαινομένων αυτών σε καταστάσεις εξαθλίωσης και απειλής της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων, (ιδιαίτερα υπό την επίδραση γεγονότων όπως η Μικρασιατική Καταστροφή και οι συνεχείς πόλεμοι) το κράτος αναλαμβάνει την πλήρη ευθύνη για τη λειτουργία τους, ενώ και η αντίληψη του εθελοντισμού αλλάζει, αν παρατηρήσουμε ότι η δράση ξεχωριστών ατόμων, ιδρυμάτων, «εταιρειών», κυρίως στη βάση της φιλανθρωπίας και της εξάλειψης των συνεπειών- ως προς τον ίδιο και την κοινωνία, του «αρρώστου», που πολλές φορές αίτιο της κατάστασής του είναι η «θεία βούληση», αντικαθίσταται από έναν εθελοντισμό επηρεασμένο από τα νέα κοινωνικά ρεύματα και κινήματα που αρχίζουν να οραματίζονται την ψυχιατρική μεταρρύθμιση.
Κάποιοι σύλλογοι ή εταιρείες των καιρών εκείνων (τέλη 19ου αιώνα, αρχές 20ου) είναι ενδεικτικά: η Εταιρεία Προστασίας Ψυχικώς Ασθενών (ΕΠΨΑ), το Σωματείο Επικουρικής Περιθάλψεως Απόρων Ψυχικώς Ασθενών «Η Συμπαράστασις», το Ελληνικό Φως, η ΧΕΝ, o Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός κ.ά., που πλαισίωναν πολλοί φιλάνθρωποι που δρούσαν εξατομικευμένα (Μπιλανάκης, 2006, σ. 74).
Το απαραίτητο νομικό πλαίσιο των παραπάνω δραστηριοτήτων ρυθμίζεται την περίοδο εκείνη με την υιοθέτηση των νόμων 2039/1939 περί Κοινωφελών Ιδρυμάτων και 1111/1972 περί Φιλανθρωπικών Σωματείων. Κατοπινά, στην δεκαετία του ‘50 αρχίζει η δειλή εμφάνιση εθελοντικών οργανισμών (Πανελλήνια Ένωση Ψυχικής Υγιεινής, Γ’ Ψυχιατρική Κλινική Δρομοκαΐτειου, Ομάδα Γιατρών της Λέρου, Επιστημονική Ένωση Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Δαφνιού, Επιτροπή της ΕΙΝΑΠ, κ.ά.) που εναλλάσσονται με εθελοντικές κινήσεις αυτοοργάνωσης πολιτών όπως την «Κίνηση για τα δικαιώματα των Ψυχασθενών», το σύλλογο «Η Αναγέννηση» κ.ά., που εντασσόμενες στο γενικότερο κλίμα πολιτικοποίησης της εποχής ενσαρκώνουν, μάλλον, και ονειρεύονται ένα κίνημα μεταρρύθμισης στην ψυχική υγεία, που είναι ακόμα στα σπάργανά του την εποχή εκείνη, απασχολώντας μικρό αριθμό δυναμικού επαγγελματιών ψυχικής υγείας. Μετά το 1974 και ειδικότερα στις αρχές της δεκαετίας του ’80, με τη διόγκωση του κράτους πρόνοιας (Νόμος 1397-1983) η ψυχική υγεία αποκεντρώνεται, το ψυχιατρικό νοσοκομείο «άσυλο» μετατρέπεται σε ειδικό νοσοκομείο, αναπτύσσονται κοινοτικά κέντρα ψυχικής υγείας, μονάδες στα γενικά νοσοκομεία, ειδικά προγράμματα.
Τελικά, η αποτυχία απορρόφησης των κοινοτικών κονδυλίων (1984-88), ο θόρυβος γύρω από τα γνωστά γεγονότα στο άσυλο της Λέρου (1990), η σχετική συζήτηση σε Ελλάδα και Ευρώπη μαζί με τις απειλές για διακοπή της χρηματοδότησης, και κυρίως, η ανάγκη παράκαμψης του δημόσιου λογιστικού των Ν.Π.Δ.Δ. για την έγκαιρη απορρόφηση κονδυλίων για προγράμματα, οδηγούν στην ανάγκη σύστασης μη κερδοσκοπικών αστικών εταιρειών (νόμος 1992).
Ορισμένα σωματεία που δημιουργήθηκαν τότε ήταν τα εξής: Εταιρεία Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας, Εταιρεία Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας (ΕΠΑΨΥ), Εταιρεία Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Αποκατάστασης (ΕΨΥΚΑ), Θεσσαλική Εταιρεία Ψυχικής Υγείας, Περίθαλψης και Αποκατάστασης (ΘΕΨΥΠΑ), Εταιρεία Προαγωγής Ψυχικής Υγείας Ηπείρου (ΕΠΡΟΨΥΗ) και Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου (ΕΨΥΠΕ). Συμμετείχαν, επίσης, και δύο ΝΠΙΔ συστημένα από το κράτος, το Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ) και το Κέντρο Ψυχικής Υγιεινής. (Γκιωνάκης 2004). Σιγά σιγά, με διαδοχικά νομοθετήματα κι αφού θεσμοθετείται π.χ. ο νόμος του εθελοντή πυροσβέστη (1991), η ενίσχυση του εθελοντισμού των νέων κάτω των 29 (1992) ή η καθιέρωση της συμμετοχής εθελοντών στην πολιτική προστασία, φτάνουμε στο 1998 όπου ο όρος εμφανίζεται για πρώτη φορά σε νομοθετικό κείμενο, με το οποίο αφού δημιουργείται ανεξάρτητο τμήμα εθελοντισμού στο Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας, και καθιερώνεται παγκόσμια ημέρα εθελοντισμού, ως εθελοντικές οργανώσεις θεωρούνται όλα τα νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα που δραστηριοποιούνται στο χώρο της υγείας και της ψυχικής φροντίδας ενώ αυξάνεται η δυναμική τους ως φορείς υπηρεσιών παράλληλα με αυτούς του δημόσιου τομέα.
Με την έναρξη της νέας χιλιετίας, η διεύρυνση των εθελοντικών δράσεων μεγαλώνει τόσο σε δράσεις άμεσες ή προληπτικές όσο και στα κοινοτικά επιδοτούμενα προγράμματα κυρίως, ενώ 31 πλέον εταιρείες συμμετέχουν σε αυτά κυρίως κατά τη β’ φάση του προγράμματος «ΨΥΧΑΡΓΩΣ», το οποίο αποτελεί και το σημαντικότερο της περιόδου στον τομέα. Το γεγονός ότι από την καταγραφή παρατηρείται ότι οι περισσότερες μη κερδοσκοπικές οργανώσεις «χτίζονται» κυρίως γύρω από ειδικούς στο χώρο, κυρίως καθηγητές πανεπιστημίου ή άλλες «αυθεντίες» αν και αρκετές έχουν δημιουργηθεί και από άτομα εκτός χώρου, αποτελεί το αντικείμενο κριτικής που λογικά υποστηρίζει ότι δεν προέκυψαν από τις ανάγκες της κοινωνίας των πολιτών όπως θεωρήθηκε ότι έγινε στην Ευρώπη, άρα δεν υπάρχει ευρύτερη ή τοπική συναίνεση, αντιπροσώπευση, απολογισμός, συμμετοχικότητα και αντιπροσωπευτικότητα στις όποιες δράσεις τους.
Στην αντιπροσώπευση του εθελοντισμού, αν και οι μη κερδοσκοπικές εταιρείες κατέχουν το πιο μεγάλο κομμάτι, δε θα πρέπει να αγνοηθούν και αυτές που δημιουργούνται είτε από πολίτες με σκοπό την υποστήριξη ευπαθών ομάδων -μετανάστες, πρόσφυγες κ.ά. εκτός της ψυχικής υγείας- οι οποίες συνήθως μόνο περιφερειακά ή συμπληρωματικά ασχολούνται με ψυχική φροντίδα και κυρίως τα δίκτυα αλληλοβοήθειας ή αυτοβοήθειας, τα οποία πάντα υπήρχαν στη χώρα μας και συνεχίζουν να υπάρχουν, καλύπτοντας σήμερα ιδιαίτερα το χώρο της τριτογενούς πρόληψης, ενώ παλιότερα αντικαθιστούσαν τις ανεπαρκείς έως παντελώς απούσες ακόμη πιο παλαιοκρατικές δομές. Πάντως και οι πρώτες αντικατοπτρίζουν, μαζί με τα δίκτυα, την προσπάθεια της ανώριμης ακόμη κοινωνίας πολιτών να απεξαρτηθεί από τις κρατικές δομές και να παίξει το ρόλο της ουσιαστικά, συμβάλλοντας, όχι πια λόγω έκτακτων αναγκών όπως στα πρώτα στάδια, στην καθιέρωση του εθελοντισμού ως γενικότερη πρακτική κοινωνικής δράσης.
Εκτός, λοιπόν, από τις κρατικές δομές (ψυχιατρικά νοσοκομεία, κλινικές στα γενικά, περιφερειακά κέντρα ψυχικής υγείας, κ.ά.) στο χώρο δραστηριοποιούνται ένα πλήθος από άλλες δομές, από τις οποίες η «ΑΝΟΔΟΣ» και ο «ΞΕΝΙΟΣ ΖΕΥΣ» παρουσιάζονται ως οι μοναδικές που αν και ξεκίνησαν με την κρατική αρωγή έχουν εξελιχθεί σε αστικές μη κερδοσκοπικές εταιρείες, πιστοποιημένοι φορείς κοινωνικής φροντίδας, πιστοποιημένες ΜΚΟ στην παροχή κοινωνικής και ψυχικής φροντίδας, δραστηριοποιούμενες στο χώρο της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας φροντίδας, σε δράσεις υποστήριξης ευπαθών ομάδων και καταπολέμησης της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, όπως και στην εκπαίδευση εθελοντών, φοιτητών σχολών ανθρωπιστικών με προγράμματα, συνεργασίες με Δημόσια και Ιδιωτικά εκπαιδευτικά ιδρύματα, πρακτικές ασκήσεις κ.ά. Εκτός από αυτές, πλήθος είναι οι ιδιωτικοί μη κερδοσκοπικοί φορείς που δραστηριοποιούνται στο χώρο της ψυχικής υγιεινής, πρόληψης ή φροντίδας, το καταγεγραμμένο σύνολο των οποίων παρατίθεται στον παρακάτω πίνακα.
- «ΑΘΗΝΑ» Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Ανάπτυξης & Θεραπείας
- «ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ» Μη Κερδοσκοπικός Οργανισμός της Εκκλησίας της Ελλάδος
- «ΑΛΘΑΙΑ» Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία Υποστήριξης, Θεραπείας, Αποκατάστασης & Προαγωγής Ψυχοκοινωνικής Υγείας
- «ΑΝΑΔΥΣΗ» Εταιρεία Ψυχοκοινωνικών Μελετών
- «ΑΝΙΜΑ» Εταιρεία Αρωγής Ψυχικής Υγείας & Κοινωνικής Στήριξης
- «ΑΝΟΙΧΤΗ ΑΓΚΑΛΙΑ» Φίλοι Κοινωνικής Παιδιατρικής
- Διεθνής Εταιρεία Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας (ΔΕΥΨΥ)
- «ΔΙΟΔΟΣ» Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία
- «ΕΔΡΑ» Μονάδα Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης-Κοινωνικές Συνεταιριστικές Δραστηριότητες Ευπαθών Ομάδων
- Ελληνική Εταιρεία Νόσου Αλτσχάιμερ & Συγγενών Διαταραχών Βόλου
- Ελληνική Εταιρεία Προστασίας Αυτιστικών Ατόμων
- Ελληνική Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης & Κοινωνικής Μέριμνας
- Ελληνικό Κέντρο Διαπολιτισμικής Ψυχιατρικής & Περίθαλψης (ΕΚΔΨ&Π)
- Ελληνικό Κέντρο Ψυχικής Υγιεινής & Ερευνών
- Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες (ΕΣΠ)
- Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ)
- Εταιρεία Κοινωνικής Ψυχιατρικής & Ψυχικής Υγείας (ΕΚΨ&ΨΥ)
- Εταιρεία Νόσου Αλτσχάιμερ & Συναφών Διαταραχών Αθηνών
- Εταιρεία Νόσου Αλτσχάιμερ & Συναφών Διαταραχών Θεσσαλονίκης
- Εταιρεία Περιφερειακής Ανάπτυξης & Ψυχικής Υγείας (ΕΠΑΨΥ)
- Εταιρεία Προαγωγής Ψυχικής Υγείας Ηπείρου (ΕΠΡΟΨΥΗ)
- Εταιρεία Συστημικής Θεραπείας & Παρέμβασης σε Άτομα, Οικογένειες & Ευρύτερα Συστήματα
- Εταιρεία Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Αποκατάστασης Ασθενών (ΕΨΥΚΑ)
- Εταιρεία Ψυχικής Υγείας Παιδιού & Εφήβου Αιτωλοακαρνανίας (ΕΨΥΠΕΑ)
- Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Έρευνας & Παρέμβασης (ΕΨΕΠ)
- Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Κινητικής Αποκατάστασης & Μέριμνας Υγείας (ΕΨΑΜΥ)
- Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού & του Εφήβου
- «Ευαγγελισμός» Κέντρα Ψυχοκοινωνικής Φροντίδας
- «Η ΑΡΩΓΗ» Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Στήριξης
- «Η ΖΩΗ» Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία
- «ΗΠΙΟΝΗ» Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία
- Θεσσαλική Εταιρεία Ψυχικής Υγείας-Περίθαλψης-Αποκατάστασης (ΘΕΨΥΠΑ)
- «ΙΑΣΙΣ» Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία
- «IASIS» Εταιρεία μη Κερδοσκοπικού Χαρακτήρα
- Ινστιτούτο Έρευνας-Εκπαίδευσης Ψυχιατρικών Ανοϊκών Ασθενών-Alzheimer
- «ΙΡΙΣ» Εταιρεία Προαγωγής Ψυχοκοινωνικής Υγείας Παιδιών & Ενηλίκων
- Κέντρο Παιδιού & Εφήβου
- Κέντρο Μέριμνας Οικογένειας & Παιδιού (ΚΜΟΠ)
- «ΚΛΙΜΑΚΑ» Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία
- «ΜΕΤΑΒΑΣΙΣ» Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία
- «ΜΕΤΑΒΑΣΗ» Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία για την Ψυχοκοινωνική Ένταξη
- «Ο ΝΕΣΤΩΡ» Ψυχογηριατρική Εταιρεία
- «ΠΑΝΑΚΕΙΑ» Εταιρεία Ανάπτυξης Κοινωνικών Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας Παιδιών& Ενηλίκων
- Πανελλαδική Ένωση για την Ψυχοκοινωνική Αποκατάσταση & την Επαγγελματική Επανένταξη (ΠΕΨΑΕΕ)
- Πανελλήνιος Σύλλογος Οικογενειών για την Ψυχική Υγεία (ΣΟΨΥ)
- «ΠΟΡΕΙΑ» Ελληνικό Κέντρο Προαγωγής Κοινωνικής & Ψυχικής Υγείας
- «ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ» Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία
- «ΠΥΞΙΔΑ» Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία
- Σύλλογος Γονέων & Φίλων Αυτιστικών Ατόμων Λάρισας (ΣΑΑΛ)
- TACT HELLAS
- «ΤΟ ΠΕΡΙΒΟΛΑΚΙ» Ελληνικό Κέντρο για την Ψυχική Υγεία & Θεραπεία του Παιδιού & της Οικογένειας
- Φθιωτική Εταιρεία Ψυχικής Υγείας
- «ΨΥΧΑΣΠΙΣ» Κέντρο Ψυχοκοινωνικής Μέριμνας Ν. Έβρου
Ιδιαίτερα στο χώρο της ψυχικής υγείας πάντως, το κομμάτι του εθελοντισμού, εκτός από τα νέα στοιχεία που γενικά φέρνει στο κοινωνικό πεδίο και στην ανάπτυξη της λεγόμενης κοινωνίας των πολιτών, των οποίων συνεχώς διερευνάται ο ρόλος, οι διαστάσεις και οι συνθήκες προσαρμογής τους προς όφελος όλων των εμπλεκομένων, έχει επιπτώσεις σοβαρότατες και στους «ωφελούμενους», αφού μπορεί να επιδράσει με διάφορους τρόπους και να δώσει νέα νοήματα, αξία στις ζωές τους, δημιουργική πνοή και να τονώσει το αίσθημα συμμετοχικότητάς τους στην κοινωνική ζωή και δράση, οπότε δεν είναι μόνο απλά ζήτημα πρόνοιας, αλλά πρέπει να διερευνηθούν διεξοδικότερα οι πλευρές και οι τρόποι εμπλοκής και διαχείρισης των τελευταίων από όλους τους αρμόδιους φορείς και εταιρείες ή εθελοντές. Άρα, υπάρχουν ορίζοντες τεράστιοι να ερευνηθούν στο συγκεκριμένο τομέα και αυτό συνιστά μία μεγάλη πρόκληση προς όλους τους εμπλεκομένους.
