Ξεκινώντας την εισήγησή μου θα θέσω το υποθετικό ερώτημα πως αναπτύσσεται ο εθελοντισμός στην Ελλάδα και ποια τα κίνητρα για τους πολίτες και την κοινωνία να συμμετέχουν στην υπόθεση του εθελοντισμού.
Σε αυτό το ερώτημα θα προσπαθήσω να δώσω μια συνολική απάντηση.
Η ανάπτυξη της κοινωνίας των πολιτών στη χώρα μας υπήρξε κ εξακολουθεί να είναι ασθενική συγκριτικά με τις χώρες της δυτικής Ευρώπης κ τις Η.Π.Α. Μετά την μεταπολίτευση παρατηρείται ποσοτική αύξηση κ ενδυνάμωση των φορέων της κοινωνίας των πολιτών, (σε κάποιους κλάδους- τομείς της Κάιν πολιτών ,π.χ.συνδικαλισμός, φεμινισμός), τα οποία χρηματοδοτήθηκαν σχεδόν αποκλειστικά από το κράτος, ενώ από τα μέσα του ΄80 σημειώνεται έντονη ποσοτική αύξηση των οργανώσεων με περισσότερο αυτόνομο τρόπο από τον κρατικό εναγκαλισμό (π.χ.περιβαλλον, κοινωνική φροντίδα).
Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ΄90 υπάρχει και ποιοτική διαφορά στη σύνθεση κ στον τρόπο λειτουργιάς των μη κυβερνά μη κερδοσκοπικών οργανώσεων . Η τάση μείωσης συμμετοχής των πολιτών σε κομματικές Ορ. Καθώς και η μεγαλύτερη ικανότητα αυτό-οργανωσης κοινωνικών συμφερόντων κ ενδιαφερόντων, είχαν ως αποτέλεσμα την αισθητή ενδυνάμωση της κοινών των Πολιτών.
Στα τέλη της δέκατε τα ΄90 , διακηρύσσεται η κυβερνητική διάθεση συνεταιριστικής συνεργασίας κ οι σχέσεις κράτους κ μη κυβερνά οργανώσεων θεσμοθετούνται. Η διαπίστωση αυτή δεν εξιδανικεύει την πραγματικότητα, η οποία είναι ότι η εθελοντική συμμέτοχη των ελλήνων πολιτών σε οργανώσεις είναι η χαμηλότερη των χωρών –μελών της Ε.Ε. Ελπιδοφόρο όμως είναι ότι ο δείκτης κοινωνικής συνοχής στη χωρά μας είναι υψηλός γι αυτό και κατατάσσεται στα υψηλοτέρα ποσοστά ‘κοινωνικών επαφών ‘ μεταξύ των πολιτών. Παραμένει ωστόσο ζητούμενο η αξιοποίησή του και η κοινωνικοποίηση της γνώσης σένα χώρο αλληλέγγυας συνεργασίας και αυθεντικής εθελοντικής προσφοράς.
Για την κατανόηση του σύνθετου αυτού δυναμικού πεδίου, στο οποίο συνυπάρχουν διαφορετικές ιστορικά και πολιτισμικά τάσεις και εκφράσεις αυτής της οργανωμένης μορφής αλληλεγγύης, είναι σκόπιμο να εξετάσει κανείς λεπτομερέστερα τα κίνητρα που εμπνέουν και κινητοποιούν τους πολίτες να δραστηριοποιηθούν εθελοντικά, που τους οδηγούν να συμμετέχουν στις οργανώσεις κοινωνίας πολιτών, στις οργανωμένες εκδηλώσεις συμπαράστασης και προσφοράς, σε κοινωνικές, μικρές ή μεγάλες ομάδες.
Τα βασικά κίνητρα συμμετοχής, ενώ αποκτούν αποχρώσεις σε κάθε κοινωνία και άτομο, και καθορίζονται κυρίως απ την έκαστου κουλτούρα κ από τις ευρύτερες κοινωνικές συνθήκες, με τις συνεπακόλουθες λειτουργίες τους σε προσωπικό κ κοινωνικό επίπεδο, κατά κανόνα εδράζονται σε μια πλατφόρμα κοινής αποδοχής ορισμένων αξιών, όπως η αγάπη και το πάθος της προσφοράς. Πηγάζουν από :
α) τις Αξίες ( Αλτρουισμό , θρησκεία, φιλοσοφία), ως ανάγκη έκφρασης ενεργούς αλληλεγγύης κ παροχής βοηθείας.
β) τη διάθεση κατανόησης και γνώσης και την απόκτηση δεξιοτήτων, εμπειρίας κ ευκαιριών για εύρεση μισθωτής εργασίας.
γ) Το συναίσθημα αυτοπεποίθησης που απορρέει από την ικανοποίηση να νοιώθει κάποιος χρήσιμος κ σημαντικός για τις δραστηριότητες του.
δ) την Κοινωνικότητα, αφού η συνεργασία κ η προσφορά σε εθελοντική βάση διευκολύνει την κοινωνικοποίηση για απόκτηση νέων γνωριμιών, φιλών κ ενός προτύπου θετικής συμπεριφοράς.
Έρευνες αποδεικνύουν ότι η συμμέτοχη των πολιτών σε φορείς της κοινωνίας των πολιτών προκαλεί αισθήματα διασκέδασης , ευχαρίστησης, κ ικανοποίησης για την επίτευξη των στόχων τους. Επίσης οι πολίτες θεωρούν την εθελοντική προσφορά τους στο κοινωνικό σύνολο σημαντική, επειδή καλύπτουν ανάγκες εκεί που το κράτος αδυνατεί ή αδιαφορεί.
Σήμερα, η νέα πολυδιάστατη, οικουμενική, ανθρωπιστική και οικολογική μορφή του Εθελοντισμού (που διαδέχθηκε τον πατριωτικό, φιλανθρωπικό και τοπικό εθελοντισμό που κυριαρχούσε παλαιότερα), απαιτεί μια ουσιαστική και οργανωτική ανάπτυξη του σύγχρονου πολύμορφου εθελοντισμού, κλειδί της οποίας είναι η ανάπτυξη της επικοινωνίας των εθελοντικών οργανώσεων, η μεταξύ τους δικτύωση και η αυτονομία της δράσης τους πέρα και μακριά από κάθε μορφής εξουσία. Έτσι η παραδοσιακή άποψη ότι ο εθελοντισμός αποτελεί αμιγώς αλτρουιστική υπηρεσία τείνει να ξεπεραστεί.
Αποτελεί πλέον κοινή αποδοχή ότι οφέλη από την εθελοντική προσφορά, με την έννοια της ανταποδοτικότητας, αποκομίζουν όλοι οι εμπλεκόμενοι. Υπό το πρίσμα αυτό, ο Εθελοντισμός προσφέρει ανεκτίμητη συμβολή στην κοινωνία, γιατί υπάρχει ισχυρός σύνδεσμος μεταξύ εθελοντισμού και υπεύθυνου ενεργού πολίτη που νοιάζεται έμπρακτα για τα κοινά. Γιατί άλλωστε το λόγο η εθελοντική δραστηριότητα αποτελεί την πλέον χειροπιαστή έκφραση της συμμετοχικής δημοκρατίας. Κι εδώ πρέπει να γίνει η διάκριση ανάμεσα στον αυθόρμητο εθελοντισμό της κοινωνικής ευαισθησίας και τον οργανωμένο εθελοντισμό της κοινωνικής οικονομίας, για τον οποίο πρέπει να υπάρχουν κανόνες και δεσμεύσεις από την πολιτεία αλλά και από τις ίδιες της οργανώσεις.
Υπάρχουν πολλά διαφορετικά είδη σύγχρονου εθελοντισμού, τα οποία περιλαμβάνουν την αμοιβαία βοήθεια ή και αυτοβοήθεια, την φιλανθρωπία ή την παροχή υπηρεσιών σε τρίτους, τις ενημερωτικές εκστρατείες και δράσεις υποστήριξης καθώς επίσης την συμμετοχή και την αυτοδιαχείριση.
Το μεγαλύτερο μέρος των εθελοντικών δραστηριοτήτων ασκείται συνήθως σε τοπικό επίπεδο, με την έννοια του τόπου διαμονής ή καταγωγής, όπου το αίσθημα του ανήκει και η στενή κοινωνική αλληλεπίδραση δημιουργούν κοινωνικές σχέσεις άλλα και κοινωνική συνοχή, στοιχεία βασικά για την ουσιαστική συμμετοχή ατόμων σε εθελοντικές ομάδες. Έτσι οι συνέργειες, οι οργανώσεις ή και τα δίκτυα που δημιουργούνται μέσω των γνήσιων κοινωνικών σχέσεων έχουν μεγαλύτερη διάρκεια και αποτελεσματικότητα, δημιουργώντας προστιθέμενη αξία σόλες τις δράσεις και κυρίως στο κοινωνικό κεφάλαιο.
Έτσι τα οφέλη της ανιδιοτελούς προσφοράς, είναι πολλαπλά και με ιδιαίτερη σημασία και αξία για τον Άνθρωπο και την Κοινωνία.
Ενδεικτικά, είναι σημαντικό να τονιστεί ότι επιτυγχάνεται η διεύρυνση της κοινωνικής συνείδησης και η υπαγωγή του ατομικού συμφέροντος στο γενικό καλό, που είναι ζητούμενο στη σημερινή υλιστική κοινωνία μας.
Με το να θυσιάζουμε μέρος του εαυτού μας για τους συνανθρώπους μας, καταπολεμούμε το ‘υπερτροφικό εγώ’ μας και μαθαίνουμε πως υπάρχουμε και για τους άλλους. Έτσι γίνεται βίωμα ο αλτρουισμός, που δίνει νόημα και περιεχόμενο στη ζωή μας, επηρεάζει την κοινωνική μας συμπεριφορά και βοηθά στην απόκτηση μιας υγιούς κοινωνικότητας.
Η εθελοντική προσφορά, ενεργεί ευεργετικά στην ψυχή γιατί δημιουργεί την αίσθηση της ικανοποίησης από την αξιοποίηση των δημιουργικών δυνάμεων και την αίσθηση της χρησιμότητας. Πλουτίζει το ψυχικό αποταμίευμα, ωριμάζει συναισθηματικά και προσδίδει αίσθηση πληρότητας.
Υπερβαίνοντας το φράγμα της αμοιβής κερδίζει ο άνθρωπος σε αξιοπρέπεια, καθώς ‘η αξιοπρέπεια βρίσκεται στο χρόνο που προσφέρουμε δωρεάν’ (εξειδικευμένα στελέχη εργάζονται ακατάπαυστα και προσφέρουν τις γνώσεις τους).
Μέσω του Εθελοντισμού η Κοινωνία καλύπτει κενά και αντιμετωπίζει προβλήματα που δεν μπορεί ή δεν επιχειρεί να λύσει το κράτος. Αντιμετωπίζονται βασικά προβλήματα επιβίωσης, μέσω της οικονομικής στήριξης, της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης αρρώστων, σίτισης πεινασμένων, προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος.
Παρέχεται ηθική συμπαράσταση, απαλύνεται ο πόνος της εγκατάλειψης και γεννιέται η ελπίδα όταν νιώθουμε πως υπάρχουν άνθρωποι. Έτσι η κοινωνία γίνεται πιο ανθρώπινη, περισσότερο αλληλέγγυα και συνεργάσιμη και πραγματώνεται ο ανθρωπισμός, καθώς γκρεμίζονται προκαταλήψεις και αποφεύγονται ρατσιστικά μίση. Χωρίς αυτές τις αξίες δεν λειτουργούν οι δημοκρατικοί θεσμοί όσο καλά διατυπωμένοι κι αν είναι τα Συντάγματα και οι νόμοι που τους προστατεύουν.
Ο Εθελοντισμός, είναι μορφή επανάστασης, καθώς ανατρέπει το νόμο της αγοράς που βασίζεται στην προσφορά και τη ζήτηση. Αποδεικνύει πως ο άνθρωπος έχει προορισμό την εξέλιξή του ως ηθικό όν και όχι την υποταγή του στη χρησιμοθηρία. Είναι επομένως μορφή Ελευθερίας, γιατί αισθανόμαστε πως ζούμε έναν πολύτιμο τρόπο ζωής που καλούμαστε να προστατέψουμε.
Τέλος, οι εθελοντικές οργανώσεις ευαισθητοποιούν, πιέζουν τις αρχές να ξεφύγουν απτήν αδράνεια, επηρεάζουν και κινητοποιούν την κοινή γνώμη υπέρ των πρωτοβουλιών που έχουν ως σκοπό την προώθηση της σπουδαίας υπόθεσης που λέγεται άνθρωπος.
Μελέτες σε διαφορετικές χώρες συμπεριλαμβανομένης και της χώρας μας, καταδεικνύουν ότι διαφορετικές οργανώσεις αναπτύσσουν διαφορετική σχέση με το κράτος και με άλλους φορείς της κοινωνίας των πολιτών, όπως τα πολιτικά κόμματα και οι συνδικαλιστικές οργανώσεις.
Επίσης, μεταξύ των εθελοντικών οργανώσεων και μη κυβερνητικών οργανώσεων, φορέων του ενδιάμεσου χώρου μεταξύ αγοράς και κράτους, αποκαλούμενου και ως ‘τρίτου τομέα’, δημιουργούνται δυσκολίες συνεργασίας και αλληλοϋποστήριξης, αναπτύσσονται συγκρούσεις και ανταγωνισμοί, συνήθως για πόρους και συμμετοχή σε προγράμματα που τους εξασφαλίζουν χρηματοδότηση και πρόσβαση σε πολύτιμη πληροφόρηση. Αποτελεί ένα σημαντικό πρόβλημα που λειτουργεί ανασταλτικά στην ανάδειξη των συγκεκριμένων οργανώσεων ως υπολογίσιμων κοινωνικών εταίρων και ταυτόχρονα μειώνει σημαντικά την διαπραγματευτική τους δύναμη.
Επιγραμματικά, συνοψίζουμε το σύγχρονο ρόλο των εθελοντικών οργανώσεων στα εξής :
- Ενίσχυση κοινωνικής αλληλεγγύης και συνοχής. Ιδιαίτερα σε εποχές άκρατου ατομικισμού και διάρρηξης του κοινωνικού ιστού, οι αξίες και πρακτικές του εθελοντισμού, ενισχύουν την κοινωνική αλληλεγγύη και συνοχή. Η διαφύλαξή του, προϋποθέτει διαρκή επαγρύπνηση για την καταπολέμηση ανταγωνιστικών τάσεων όπως προαναφέραμε και την έμπρακτη λειτουργία αυτό-οργανωσης, μακριά από τη λογική του κεφαλαίου κ της κρατικής εξουσίας.
- Διεκδίκηση δικαιωμάτων, πληροφόρηση και εκπροσώπηση πολιτών για την υλοποίηση των δικαιωμάτων τους. Εθελοντικές οργανώσεις που ξεκινούν ως ομάδες αυτοβοήθειας και παροχής υποστηρικτικών υπηρεσιών (π.χ. γονείς παιδιών με αναπηρία), διεκδικούν πλαισιωμένες υποστηρικτικά από αριθμό ατόμων. Αντίστοιχα, ομάδες διεκδίκησης, αναπτύσσουν υπηρεσίες για την κάλυψη ανθρώπινων αναγκών, ή ακτιβιστικές ομάδες στον τομέα της προστασίας του περιβάλλοντος, συνδυάζοντας την διαμαρτυρία με παρεμβάσεις στο περιβάλλον.
- Η σύγχρονη Κάιν των πολιτών, με τον ενεργό της ρόλο κ την ποικίλη δράση της σε σημαντικούς κοινών τομείς και οι φορείς της με την εθελοντική δουλειά τους έπαιξαν τεράστιο ρόλο στην ανάπτυξη της κοινωνίας (π.χ. στα δικαιώματα στη δουλειά, στην ισότητα της γυναίκας, στον πολιτισμό ιδιαίτερα το λαϊκό ο οποίος δεν νοείται χωρίς τη συμμετοχή των πολιτών και των πολιτιστικών φορέων), αποτελούν ‘κέντρα παρέμβασης της κοινωνίας μας’, επηρεάζουν ουσιαστικά και (συν-διαμορφώνουν, τουλάχιστον ως προς τους στόχους, την πολιτική από τα κάτω.
- Παροχή Υπηρεσιών και λειτουργία Κοινωνικών Δομών. Η προσφορά της εθελοντικής εργασίας στην παροχή υπηρεσιών και τη λειτουργία κοινωνικών δομών στους τομείς της Υγείας, της Πρόνοιας και της εξειδικευμένης φροντίδας, είναι σημαντική και αποτιμάται από διεθνής φορείς, όπως ο ΟΟΣΑ, σε πολύ μεγάλα χρηματικά μεγέθη. Αποτελεί δηλ. η εθελοντική προσφορά, μαζί με την ανεκτίμητη αξία της άδηλης οικονομίας μια υπολογίσιμη μορφή πλούτου. Η Ελληνορθόδοξη Εκκλησία, οργανώνει και διαχειρίζεται ένα σημαντικό εθελοντικό έργο, το οποίο, όπως και άλλες αντίστοιχες κινήσεις, χρειάζονται βελτίωση της οργάνωσης, εκπαίδευση των εθελοντών και ορθή εφαρμογή ευεργετικών και αποτελεσματικών κανόνων διακυβέρνησης.
- Ανάπτυξη καινοτόμων μορφών παρέμβασης και νέας κουλτούρας διακυβέρνησης : Ο εθελοντικός τομέας έχει κυρίως τις τελευταίες δύο δεκαετίες καινοτομήσει στη χώρα μας κυρίως μέσα από τις καταξιωμένες πλέον Δημόσιες υπηρεσίες, όπως τα ΚΑΠΗ και το πρόγραμμα ‘Βοήθεια στο σπίτι’, τα οποία ως εθελοντικές υπηρεσίες. Η εξίσου σημαντική προώθηση από τους εθελοντικούς φορείς, του ‘κοινωνικού management΄, εισάγει μια διαφορετική, πιο ανθρώπινη, ευέλικτη και αποτελεσματική κουλτούρα διακυβέρνησης, μέσω της διάχυσης της γνώσης και την ανάδειξη νέων δεξιοτήτων.
- Δημιουργία νέων επαγγελμάτων και θέσεων εργασίας : Οι καινοτόμες παρεμβάσεις, οδηγούν στη δημιουργία νέων επαγγελμάτων και νέων θέσεων εργασίας, καθώς αναπτύσσεται το μη-κυβερνητικό, εθελοντικό πεδίο. Η Ε.Ε. αναγνωρίζοντας τη σύγχρονη δυναμική αυτού του χώρου στην δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, ενισχύει τις τελευταίες δύο δεκαετίες τις ΜΚΟ και τον εθελοντισμό. Στη χώρα μας, επιβάλλεται η δημιουργία θεσμικού πλαισίου και ελέγχου της λειτουργίας και χρηματοδότησης φορέων, ώστε να αξιολογούνται οι στόχοι και οι πρακτικές τους, ούτως ώστε να διασφαλίζονται τα θεμελιώδη κοινωνικά δικαιώματα, της υγιεινής, της ασφάλειας, των συνθηκών εργασίας.
- Κοινωνικά εργαστήρια για την προώθηση μιας κοινωνίας προσώπων : Οι εθελοντικές οργανώσεις αποτελούν σημαντικά κοινωνικά εργαστήρια προσώπων, τα οποία σε συνθήκες αλληλεγγύης και συλλογικότητας αποκτούν γνώσεις και δεξιότητες προς αξιοποίησή τους. (π.χ. το προσεχές summer school για την Κοινωνική Οικονομία στα Καλάβρυτα, που οργανώνει το Πανελλήνιο Παρατηρητήριο Οργαν.Κοιν.Πολιτών, στοχεύει στην εκπαίδευση και ανάδειξη αποτελεσματικών στελεχών-μεντόρων για την προώθηση της σύγχρονης ανάγκης δημιουργίας και ανάπτυξης του γ΄τομέα της Κοιν.Οικονομίας).
Είναι πρόδηλο, από τα προαναφερόμενα, ότι η οργανωμένη εθελοντική εργασία, η οποία αποτελεί το κύριο και διαχρονικό στοιχείο του εθελοντισμού και των κοινωνικών του καταβολών, χρειάζεται ένα σύγχρονο και κατάλληλο θεσμικό πλαίσιο, συγκροτημένο με σειρά μέτρων τόσο από το κράτος όσο και από τους εθελοντές, για να αναπτυχθεί και να προστατευθεί από τις καταστρατηγήσεις της ουσίας της και του κώδικα αξιών της.
Κλείνοντας πρέπει να επισημάνουμε ότι η εξεύρεση πόρων, η προσέλκυση εθελοντών, η εκπαίδευση και αποτελεσματικότητά τους, προϋποθέτει θέρμη, διάθεση προσφοράς, γνώση, δεξιότητες, πνεύμα συνεργασίας και αυτογνωσίας.
Επίσης, είναι σημαντικό να επισημάνουμε ότι ο Εθελοντισμός, είναι δικαίωμα γιατί κάθε ένας μας πρέπει να μπορεί να συμμετέχει ενεργά στο κοινωνικό γίγνεσθαι με ελευθερία βούλησης και αυτογνωσία και χρέος, γιατί οι γνώσεις και οι ικανότητές μας, δεν αποτελούν ατομική ιδιοκτησία, αλλά δώρα Θεού και καρποί κοπιώδους και θυσιαστικής προσφοράς πολλών γενεών συνανθρώπων μας, που οφείλουμε, σε περιόδους ιδιαίτερα κρίσιμες όπως σήμερα, να μοιραζόμαστε, να αξιοποιούμε και να αποδίδουμε.
ΕΛΕΝΑ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ
ΔΡ ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ Ε.Μ.Π.
