Γράφει η Αναστασία Πρίφτη,
Κοινωνική Ανθρωπολόγος
Τι μπορεί να συνδέει τον Jean Jacques Rousseau με τον Ιωάννη Καποδίστρια; Πώς επηρέασαν οι σκέψεις, ο λόγος και οι ενέργειές τους το ελβετικό Σύνταγμα και το δημοκρατικό πολίτευμα στη χώρα; Η Ελβετία προτείνει στην πράξη έναν άμεσο δημοκρατικό τρόπο πολιτικής οργάνωσης και λειτουργίας, μοναδικό σε ολόκληρη την Ευρώπη. Οι βασικές αρχές του ομοσπονδιακού συστήματος διακυβέρνησής της, οι εξουσίες και τα όργανα που τις ασκούν και κυρίως ο τρόπος άσκησής τους αναλύονται διεξοδικά σε ένα άρθρο που ολοκληρώνεται με μια ματιά στη σημερινή ελληνική (πολιτική) πραγματικότητα.
Τι μπορεί να συνδέει τον Jean Jacques Rousseau με τον Ιωάννη Καποδίστρια;
Ο πρώτος, γνωστός και ως «πολίτης της Γενεύης», γνήσιο τέκνο του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού γεννήθηκε στην Ελβετία και άφησε το στίγμα του στην παγκόσμια ιστορία μέσω του έργου του «Περί του κοινωνικού συμβολαίου ή αρχές του πολιτικού δικαίου» (1762).Ο δεύτερος, ελληνικής καταγωγής, γεννήθηκε αμέσως μετά τον Rousseau καιέμεινε στην ιστορία ως ιδιαίτερα ικανός διπλωμάτης και πολιτικός. Για την Ελλάδα ο Καποδίστριας συγκαταλέγεται μεταξύ των εθνικών ευεργετών της, καθώς ήταν ο πρώτος κυβερνήτης του νεοσύστατου ελληνικού κράτους ο οποίος προώθησε σημαντικές μεταρρυθμίσεις για την ανόρθωση της κρατικής μηχανής. Εκτός από την Ελλάδα ο Ι. Καποδίστριας θεωρείται – και όχι άδικα – ευεργέτης και του ελβετικού κράτους, γενέτειρας του Rousseau, καθώς υπήρξε ο συντάκτης του πρώτου Συντάγματος της Ελβετίας (που ψηφίστηκε το 1848), πρότυπου συντάγματος ομοσπονδιακής οργάνωσης.
Ο Καποδίστριας με μία σειρά έξυπνων διπλωματικών ενεργειών και διαβουλεύσεων πέτυχε ώστε να εξομαλυνθούν τα αντιμαχόμενα συμφέροντα μεταξύ πλούσιων και φτωχών Καντονιών (αυτόνομων ελβετικών κρατιδίων) και κατάφερε να συμβάλλει στην ομοσπονδιακή οργάνωση τους. Ο Έλληνας πολιτικός έπαιξε σημαντικό ρόλο συνολικά στην ενότητα, την ανεξαρτησία και την ουδετερότητα της Ελβετίας και συνεισέφερε σημαντικά στο ελβετικό Σύνταγμα. Η επιτυχία των παρεμβάσεων του Καποδίστρια ήταν τόσο εμφανής ώστε οι ίδιοι οι Ελβετοί σήμερα, αναγνωρίζοντας έμπρακτα την προσφορά του Κερκυραίου διπλωμάτη προς το έθνος τους, τον ανακήρυξαν επίτιμο πολίτη και του έστησαν ανδριάντες στην πόλη της Λωζάννης και στα Καντόνια του Βω και της Γενεύης.
Ο Έλληνας διπλωμάτης ακολούθησε μία πολιτική γραμμή ενοποίησης και εξομάλυνσης των ανισοτήτων, γραμμή η οποία βρίσκεται στα χνάρια της σκέψης του Ελβετού φιλόσοφου και κοινωνιολόγου J.J.Rousseau. Εκείνος το 1762, στο έργο του «Περί του Κοινωνικού Συμβολαίου», κάνει λόγο για μία κοινωνία δικαίου και ελευθερίας. Σύμφωνα με το έργο αυτό ένα γνήσιο «Κοινωνικό Συμβόλαιο» χρειάζεται μεταξύ ίσων και ελεύθερων ατόμων. Οι πολίτες είναι εκείνοι που δημιουργούν τους θεσμούς διακυβέρνησης και νομοθεσίας, για τη ρύθμιση της συμβίωσής τους, με πλήρη επίγνωση των πράξεών τους και απόλυτη ειλικρίνεια. Μέσω της πρακτικής αυτής οι πολίτες μεταμορφώνονται σε πολίτες μιας συμμετοχικής – άμεσης δημοκρατίας, όπου κίνητρο των πράξεών τους είναι η προσήλωση στο κοινό καλό και στο δημόσιο συμφέρον. Στο πλαίσιο αυτό η γενική βούληση εκφράζει τη βούληση του κάθε πολίτη χωριστά και διατυπώνεται με τους θεμελιώδεις νόμους της πολιτείας, στη θέσπιση των οποίων έχει συμμετάσχει ενεργά ο κάθε πολίτης.
Ο Rousseau υπήρξε κριτικός στοχαστής και εκφραστής της «αυτοκριτικής του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού». Διατύπωσε το λόγο του με κριτική πρόθεση απέναντι στην ανισότητα, την αδικία, την υποκρισία και την αποστασιοποίηση των διανοουμένων της εποχής του και επέκρινε την τάση της κάθε εξουσίας προς τη διαφθορά. Η σκέψη και ο λόγος του Rousseau ενέπνευσε τα ριζοσπαστικά κινήματα στην Ευρώπη, την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης και αποτελεί μέχρι σήμερα πολύτιμη παρακαταθήκη για κάθε κοινωνία.
Πόσο δημοκρατικά είναι οργανωμένη η Ελβετία σήμερα;
Πώς αξιοποίησε η Ελβετία την κληρονομιά που άφησαν Rousseau και Καποδίστριας; Την απάντηση μπορεί εύκολα κανείς να την ανακαλύψει ερευνώντας το δημοκρατικό τρόπο με τον οποίο λειτουργεί σήμερα το ελβετικό κράτος. Πρόκειται πράγματι για ένα μοναδικό σε ολόκληρη την Ευρώπη τρόπο πολιτικής οργάνωσης, ο οποίος βασίζεται στις αρχές της άμεσης δημοκρατίας.
Με ιδιαίτερη χαρά λοιπόν, ανακαλύπτουμε έναν ακόμα, κρισιμότερο όλων, λόγο να στρέψουμε το βλέμμα μας προς τη σύγχρονη Ελβετία. Η χώρα που μέχρι τώρα μας έχει δελεάσει με τις γευστικές σοκολάτες της, τα εκλεπτυσμένα ρολόγια της, τα οργανωμένα χιονοδρομικά κέντρα των παραμυθένιων Άλπεων, η πατρίδα σημαντικών προσωπικοτήτων όπως του οικονομολόγου και κοινωνιολόγου VilfredoPareto, του συγγραφέα και φιλάνθρωπου Jean-Henri Dunant, είναι μία χώρα μικρής έκτασης (41.285 τ.χλμ) και πληθυσμού (7.780.200 κατ.), η οποία προτείνει στην πράξη έναν άμεσο δημοκρατικό τρόπο πολιτικής οργάνωσης και λειτουργίας, απαραίτητο σήμερα περισσότερο από οτιδήποτε άλλο.
Ας δούμε όμως σε γενικές γραμμές τι κάνει τη δημοκρατία αυτής τη χώρας μοναδική.
Η Ελβετία είναι μία χώρα με υψηλό βιοτικό επίπεδο. Σύμφωνα με στοιχεία του ΔΝΤ (Σεπτ.2011) το κατά κεφαλήν εισόδημα της ανέρχεται στα 67,778 $ ενώ το αντίστοιχο ελληνικό αγγίζει μόλις τα 28,610 $. Η οικονομία της αναπτύσσεται γύρω από τρεις πόλους: τη βιομηχανία, τον τουρισμό και το εμπόριο. Στη χώρα αυτή διοχετεύονται επίσης, καταθέσεις και κεφάλαια από χώρες που αντιμετωπίζουν οικονομική ή πολιτική αστάθεια. Σε αυτό βοήθησε και το ελβετικό τραπεζικό σύστημα, που εξασφαλίζει την απόλυτη μυστικότητα για τις καταθέσεις.
Το ομοσπονδιακό σύστημα διακυβέρνησης
Εκείνο όμως που κάνει την Ελβετία πραγματικά χρήσιμη ως παράδειγμα και πρότυπο είναι το ομοσπονδιακό σύστημα διακυβέρνησής της.
Η σύγχρονη ελβετική Ομοσπονδία ιδρύεται με την ψήφιση από τον λαό του νέου Συντάγματος στις 12.11.1848. Σκοπός της Ομοσπονδίας είναι: (α) η εξασφάλιση της ανεξαρτησίας της χώρας, (β) η διατήρηση της τάξεως, (γ) η προστασία των λαϊκών ελευθεριών και συνταγματικών δικαιωμάτων, (δ) η προαγωγή της γενικής ευημερίας.
Όργανα της είναι ο λαός, τα Καντόνια (τοπική αυτοδιοίκηση), η Γενική Συνέλευση, η Κυβέρνηση (Κεντρικό Ομοσπονδιακό Συμβούλιο) και η Δικαστική Εξουσία. Η Δικαστική Εξουσία ανήκει στο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο και οι Δικαστές εκλέγονται από την Γενική Συνέλευση κάθε 6 χρόνια. Η Γενική Συνέλευση (Νομοθετική Εξουσία) απαρτίζεται από δύο σώματα, το Εθνικό Συμβούλιο και το Συμβούλιο των Πολιτειών (Καντονιών). Ο Πρόεδρος της Ομοσπονδίας εκλέγεται κάθε χρόνο (το Δεκέμβριο) και έχει ενιαύσια θητεία.
Η χώρα υποδιαιρείται διοικητικά σε 26 Καντόνια και ημικαντόνια. Το καθένα από αυτά έχει δική του κυβέρνηση και μεγάλη αυτοδιοικητική αυτονομία. Η Κυβέρνηση απαρτίζεται από επτά (7) Υπουργούς οι οποίοι προέρχονται από όλα τα Κόμματα, κατά την αναλογία των ψήφων που λαμβάνει το καθένα στις εκλογές και εκλέγονται κάθε 4ετία από το Εθνικό Συμβούλιο. Οι αποφάσεις λαμβάνονται κατά πλειοψηφία των επτά. Κάθε χρόνο, η Συνέλευση εκλέγει έναν μεταξύ των επτά ως Πρόεδρο της Ομοσπονδίας. Ο Πρόεδρος δεν έχει κανένα άλλο προνόμιο παρά να εκπροσωπεί την Ελβετία στις διάφορες διακρατικές της υποχρεώσεις διατηρώντας το Υπουργείο του. Καθαρά διοικητικά καθήκοντα έχει ο Καγκελάριος που εκλέγεται κάθε 4 χρόνια από την Γενική Συνέλευση. Παρόμοια με την παραπάνω οργάνωση υπάρχει αντίστοιχα σε κάθε χωριστό Καντόνι όπου η τοπική αυτοδιοίκηση είναι ανεξάρτητη από την Κεντρική Κυβέρνηση.
Από τα παραπάνω υπογραμμίζουμε τις καινοτομίες του πολιτικού συστήματος της Ελβετίας δηλαδή: την ετήσια θητεία του Προέδρου της Ομοσπονδίας, την περιοδική ανάληψη της Προεδρίας από όλους του Υπουργούς, την αυτονομία της τοπικής αυτοδιοίκησης (Καντονιών) και τη συλλογική ευθύνη μεταξύ των μελών της Κυβέρνησης.
Εκείνο το στοιχείο όμως που εξαίρεται ως σημαντικότερο για τον τρόπο δημοκρατικής διακυβέρνησης της Ελβετίας είναι ο ρόλος και οι εξουσίες του λαού. Τόσο οι νόμοι που ψηφίζονται από τη Γενική Συνέλευση όσο και οι αποφάσεις της Κυβέρνησης υπόκεινται στον απ’ ευθείας και συνεχή έλεγχο του λαού. Τούτο επιτυγχάνεται με τον θεσμό του Δημοψηφίσματος. Κάθε χρόνο ο Ελβετός πολίτης συμμετέχει σε αρκετά δημοψηφίσματα επί διαφόρων θεμάτων. Ο κάθε πολίτης έχει επιπλέον τη δυνατότητα να αναλάβει την πρωτοβουλία για την αναθεώρηση οιασδήποτε διατάξεως του Συντάγματος και να οργανωθεί για το λόγο αυτό ειδικό δημοψήφισμα. Η «πρωτοβουλία» υπόκειται αναγκαστικά σε δημοψήφισμα εφ’ όσον συγκεντρωθεί ορισμένος αριθμός υπογραφών, μεταξύ των πολιτών που έχουν εκλογικό δικαίωμα. Με τον τρόπο αυτό κάθε σημαντικό ζήτημα ή / και ειδικό θέμα εναπόκειται στο λαό, ο οποίος αποφασίσει για την εφαρμογή του κατ’ απόλυτη πλειοψηφία με Ναι ή Όχι. Το Δημοψήφισμα επομένως αποτελεί ένα πρότυπο σύστημα θεσμοθετημένου διαλόγου, που αποκλείει την αυθαιρεσία της Κυβέρνησης. Πώς άλλωστε θα μπορούσε να αυθαιρετήσει μία Κυβέρνηση τι στιγμή που κρέμεται επάνω της η «Δαμόκλειος Σπάθη» της λαϊκής πρωτοβουλίας;
Παράδειγμα για έμπνευση, όχι για αντιγραφή
Η δημοκρατία στην Ελβετία αποτελεί βίωμα, μόνιμη πρακτική η οποία εξασφαλίζει την άμεση και συνεχή συμμετοχή του πολίτη στα κοινά. Η Κυβέρνηση σέβεται την ετυμηγορία της απολύτου πλειοψηφίας, αλλά παράλληλα λαμβάνει μέτρα που κατά κάποιο τρόπο ικανοποιούν και την μειοψηφία όπως π.χ. όταν ένας πολίτης ζητά με «πρωτοβουλία» την απέλαση όλων των ξένων εργατών από την χώρα και ο λαός, κατά πλειοψηφία, απορρίπτει την πρόταση, η Κυβέρνηση ψηφίζει νόμους που δεν απελαύνουν μεν όλους τους ξένους, αλλά αποκλείουν την είσοδο στην χώρα νέων ξένων εργατών.
Το παραπάνω παράδειγμα αποπνέει ένα πνεύμα συμβιβασμού, που αποτελεί και το μυστικό της ελβετικής σταθερότητας και ευημερίας. Το πνεύμα αυτό είναι σύμφωνο με το πνεύμα συγκατάβασης που υπονοεί ο Rousseau και το οποίο εξασφαλίζει το σεβασμό της γενικής βούλησης. Δεν είναι απορίας άξιον ότι ο Rousseau, πολίτης της Γενεύης, γράφει στον Πρόλογο του «Κοινωνικού Συμβολαίου» του: «Είμαι ευτυχής, κάθε φορά που σκέπτομαι το πρόβλημα της διακυβερνήσεως, να βρίσκω στην ερευνά μου νέους λόγους για ν’ αγαπώ αυτήν της πατρίδος μου».
Ζητήματα πολιτικής διακυβέρνησης
Στο σημείο αυτό οφείλουμε να προσθέσουμε ορισμένα επιμέρους ζητήματα που αφορούν την πολιτική διακυβέρνηση στην Ελβετία με στόχο να επισημάνουμε μερικές ακόμα δημοκρατικές εφαρμογές της πολιτικής αυτής της χώρας.
Το πρώτο ζήτημα αφορά τον τρόπο που διευθετούνται ειδικά θέματα. Εκεί οι επιστάμενοι μεριμνούν και στη συνέχεια διαβουλεύονται, νουθετούν και καθοδηγούν τους μη ειδικούς, αλλά τελικά η πλειοψηφία, ο κυρίαρχος λαός είναι αυτός που αποφασίζει τι είναι καλύτερο να γίνει.
Το δεύτερο αφορά το προηγμένο σύστημα επικοινωνίας κράτους – πολίτη. Στο πλαίσιο αυτό η ταχυδρομική και η ηλεκτρονική ψήφος αξιοποιούνται συμπληρωματικά ώστε να διευκολύνονται οι πολίτες στην εξάσκηση των εκλογικών τους δικαιωμάτων. Σε δημοτικό επίπεδο κάθε μήνα αποστέλλεται ενημερωτικό φυλλάδιο για όλα όσα αφορούν το δήμο και ύστερα από τις αποφάσεις των δημοτών χαράσσεται η πολιτική που θα ακολουθήσει ο κάθε Δήμαρχος.
Ένα ακόμα σημείο αφορά το γεγονός ότι η Κυβέρνηση πριν ακόμη συντάξει τους νόμους διενεργεί έρευνες έτσι ώστε να σφυγμομετρήσει την κοινή γνώμη. Γίνεται κατ’ αυτό τον τρόπο μία εκ των πρότερων προσπάθεια, πριν ακόμη δηλαδή την τελική ψήφο, να εξασφαλισθεί η συμφωνία της πλειοψηφίας των εκλογέων με αποτέλεσμα να υπάρχουν αρκετοί συμβιβασμοί, ώστε να λαμβάνονται υπ’ όψιν τα συμφέροντα όλων.
Σχετικά με τον έλεγχο των κυβερνώντων ακολουθείται μία επίσης, πολύ δημοκρατική οδός. Μετά το πέρας του πρώτου χρόνου και έπειτα από κάθε χρόνο διακυβέρνησης η Ομοσπονδιακή Κυβέρνηση καλείται να λογοδοτήσει και να αξιολογηθεί. Στη διαδικασία αυτή αξιολογείται ξεχωριστά ο κάθε ένας Υπουργός. Όποιος από τους Υπουργούς θεωρηθεί αναποτελεσματικός ανακαλείται από τη Βουλή και δε συνεχίζει το έργο του. Ουδείς από την κυβέρνηση έχει δικαίωμα να διαγράψει βουλευτή του και είναι σύνηθες φαινόμενο βουλευτές και υπουργοί ακόμα να υποστηρίζουν νόμους που το κόμμα τους είναι αντίθετο, καθώς και το αντίστροφο (πράγμα «ανεπίτρεπτο» για τη σημερινά πολιτικά δεδομένα στην Ελλάδα).
Αξιομνημόνευτο είναι επίσης το γεγονός ότι το αξίωμα του βουλευτή στην Ελβετία δεν θεωρείται κύρια απασχόληση, οπότε οι αμοιβές που λαμβάνουν οι βουλευτές είναι ελάχιστες, με αποτέλεσμα να είναι υποχρεωμένοι να στηρίζονται για την εξασφάλιση του βίου τους στο βασικό τους επάγγελμα.
Η Ελβετία ως παράδειγμα
Εν τέλει από όλα τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι η εθνική συνοχή που παρατηρείται στην Ελβετία δεν είναι αποτέλεσμα συναισθηματικού πατριωτισμού, φυλετικής, γλωσσικής ή άλλης ενότητας, αλλά κοινωνικής λογικής ανάγκης.
Η ελβετική εμπειρία έχει να προσφέρει πολλά απτά διδάγματα στις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης και όχι μόνο. Η διαδικασία μάθησης είναι από τη φύση της πολύπλευρη, έτσι κι εδώ απαιτεί από τον καθένα την εξάσκηση στη δημοκρατία, αλλά και τη διαρκή παρακολούθηση των εξελίξεων αλλού.
Ο δημοκρατικός τρόπος διακυβέρνησης της Ελβετίας δεν μπορεί να λειτουργήσει ως πρότυπο προς αντιγραφή, διότι δεν υπάρχει ένα ενιαίο και μοναδικό πρότυπο για όλες τις περιπτώσεις. Κάθε πολιτική κοινότητα, κάθε χώρα, διαθέτει το δικό της κοινωνικό πλαίσιο και ιστορικό υπόβαθρο. Στην άμεση δημοκρατία δεν υπήρξε άλλωστε ούτε θα υπάρξει ένα καθολικό πρότυπο, αλλιώς εφαρμοζόταν στην αρχαία Ελλάδα και αλλιώς στη σύγχρονη Ελβετία.
Επομένως ως Έλληνες, για να στραφούμε πάνω απ’ όλα στα δικά μας ζητούμενα, οφείλουμε να αποβάλλουμε κάθε διάθεση προγονολατρείας που αφορά την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία και κάθε επιθυμία για «επαναπατρισμό» της. Αντ’ αυτού προτείνεται κάθε πολιτική κοινότητα και κάθε καινούρια γενιά να αναλαμβάνει να κάνει τις απαιτούμενες ρυθμίσεις ακριβείας προκειμένου να προσεγγίσει την άμεση δημοκρατία, έτσι ώστε οι ποικίλες διαδικασίες να προσαρμόζονται στις εκάστοτε απαιτήσεις και την τρέχουσα πραγματικότητα και να απομείνει μια υγιής βάση εξέλιξης για το μέλλον.
Πηγές:
- Καλογερόπουλος, Νίκος (1995), «Οι ασθένειες της δημοκρατίας και η πολική μεταρρύθμυσις», διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://asthenies.dimokratias.tripod.com/
- Παυλίδης, Π., «Το Κοινωνικό Συμβόλαιο ως θεωρία του κοινωνικού γίγνεσθαι και ως ιδεώδες» ΟΥΤΟΠΙΑ, αρ. τεύχους 41, 2000, σελ.37-48, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://www.ilhs.tuc.gr/gr/koinonikosymvol.htm
- Παρίσης, Γιάννης, (2011), «Ιωάννης Καποδίστριας: Ο εθνικός ήρωας της Ελβετίας», διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://www.ithacanet.gr
- Χαμπίμπης, Στάθης, (2011), «Περί κοινοβουλευτικής δημοκρατίας της Ελβετίας», διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://www.dimopolis.gr/dp1/arxiki/27-theoria/145-peri-ths-koinobouleutikhs-dhmokratias-ths-elbetias
- Βιλιάρδος, Βασίλης (2011), «Πώς λειτουργεί η άμεση δημοκρατία στην Ελβετία;» διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο https://nirvana247.wordpress.com/