Eίναι μία έννοια η οποία συνδυάζοντας κοινωνικές και τεχνολογικές θεωρήσεις ερμηνεύει γεγονότα στα οποία κάθε αιτιότητα αποδίδεται στην τεχνολογία.
Ουσιαστικά, σύμφωνα με αυτήν την έννοια γίνεται δεκτή η υπόθεση ότι ούτε ο άνθρωπος, ούτε η κοινωνία που την παρήγαγε μπορούν να επιδράσουν πάνω στην τεχνολογία καθώς αυτή διαθέτει έμφυτα χαρακτηριστικά και ιδιότητες.
Οι κύριες προσεγγίσεις τεχνολογικού ντετερμινισμού κινούνται πάνω σε δύο άξονες:
• ότι η τεχνολογία είναι ανεξάρτητη των κοινωνικών και πολιτικών επιρροών
• ότι η τεχνολογία ουσιαστικά όχι μόνο επηρεάζει αλλά και ευθύνεται για τις κοινωνικές αλλαγές και τις νέες δομές που προκύπτουν από αυτές.
Σύμφωνα με τα παραπάνω ένας τεχνολογικά ντετερμινιστής αναζητά στην τεχνολογία λύσεις και εξηγήσεις για κάθε πράξη του, αμελώντας εντελώς τον ρόλο του ανθρώπινου παράγοντα και της κοινωνίας. Ο όρος άρχισε να κερδίζει έδαφος κατά τον 17ο αιώνα όταν η δημιουργία του σιδηροδρόμου θεωρήθηκε ότι επηρέαζε την αντίληψη και την συμπεριφορά και ότι οι μηχανές είναι ζωντανοί οργανισμοί.
Παραδείγματα τεχνολογικά ντετερμινιστών
Τεχνολογικά ντετερμινιστής είναι αυτός που χρεώνει στην τεχνολογία ιδιότητες που θα μπορούσε να έχει μόνο ένα σκεπτόμενο ον, όπως το ότι η τεχνολογία μας απειλεί, μας καταστρέφει, αλλοιώνει τις κοινωνικές δομές και αποξενώνει τους ανθρώπους. Καθημερινά παραδείγματα τεχνολογικών ντετερμινιστών θα μπορούσαν να αποτελέσουν οι ηλικιωμένοι που κατακρίνουν την τεχνολογία σε κάθε έκφανση της καθημερινότητας ως υπεύθυνη για τα πάντα.
Υπάρχουν βέβαια και εξτρεμιστικά παραδείγματα τεχνολογικά ντετερμινιστών όπως οι Λουδίτες. Οι Λουδίτες εμφανίστηκαν κυρίως στην Βρετανία κατά τη διάρκεια της Βιομηχανικής Επανάστασης όπου με ακτιβιστικές πράξεις (όπως την καταστροφή μηχανημάτων υφασμάτων) προσπάθησαν να αναδείξουν την τεχνολογία ως άμεση απειλή για την δουλειά τους. Υποστήριζαν ότι στην πραγματικότητα δεν αντιμάχονταν τις νέες τεχνολογίες αλλά την αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων που σε μεγάλο βαθμό επέφερε η μηχανοποίηση.Θεωρούσαν τους εαυτούς τους μία πολιτική και ηθική απάντηση στις δυνάμεις που είχαν σκοπό να καταστρέψουν τις παραδοσιακές κοινωνικές σχέσεις.[2] Από πολλούς βέβαια θεωρείται ότι οι Λουδίτες πάνε ενάντια στη φύση καθώς η πρόοδος σύμφωνα με τον καπιταλισμό(Καρλ Μαρξ) είναι η φυσική εξέλιξη.
Σημαντικοί τεχνολογικοί ντετερμινιστές
Ο Marshall Macluhan είναι o πιο διάσημος τεχνολογικός ντετερμινιστής στη θεωρία των μέσων, για αυτό και οι τεχνοπικές θεωρήσεις για το Ίντερνετ συχνά ονομάζονται Μακλουκανικές.[3] Θεωρούσε ότι “το μέσο είναι το μήνυμα”, δηλαδή ότι το περιεχόμενο καθορίζεται από την τεχνολογία που θα χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή και διάδοσή του. Θεωρητικοί των σύγχρονων ΜΜΕ ανατρέχουν συχνά στις απόψεις του Macluhan για να αναλύσουν τη λειτουργία της τέταρτης εξουσίας στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Ιστού.
Αναφορές
1. Humphrey Jennings- Πανδαιμόνιο
2. Κέβιν Ρόμπινς, Φρανκ Ούεμπστερ-Η εποχή του τεχνοπολιτισμου(κεφ. 2)
Πριν από σαράντα χρόνια ο θεωρητικός των media Μarshall ΜcLuhan υποστήριζε ότι «το μέσο είναι το μήνυμα», προσπαθώντας να υπογραμμίσει ότι η μορφή ενός μέσου εμπεριέχεται στα μηνύματα που μεταδίδει, δημιουργώντας μια συμβιωτική σχέση μέσα από την οποία το μέσο επηρεάζει το πώς αντιλαμβανόμαστε το ίδιο το μήνυμα. Τώρα, στις αρχές της εποχής του mobility, είναι δύσκολο να μη διακρίνουμε ότι η σχέση αντιστρέφεται: το μήνυμα γίνεται το πρωτεύον χαρακτηριστικό του πολιτισμού μας. Γιατί; Πρώτα απ’ όλα, γιατί τα μηνύματα «πακετάρονται» με τρόπο ώστε να λειτουργούν εξίσου αυθεντικά και στη real-time, αλλά και στην ασύγχρονη επικοινωνία. Δεύτερον, γιατί τα μηνύματα σχεδιάζονται για να μεταφέρονται σε σενάρια επικοινωνίας ενός προς έναν, ενός προς πολλούς, πολλών προς πολλούς, ανθρώπου προς μηχανή και μηχανής προς μηχανή (μηχανή = συνήθως υπολογιστικές μηχανές). Και τρίτον, επειδή, όπως φάνηκε και στην περίπτωση των μηνυμάτων 140 χαρακτήρων του Τwitter, ένα μήνυμα μπορεί να είναι τόσο μικρό και ταυτόχρονα να γίνεται ο διακομιστής πλούσιων πληροφοριών (κάθε είδους), να διοργανώνει εκδηλώσεις, να χτίζει διαλόγους γύρω από θέματα, ακόμη και να παίζει ρόλο σε κοινωνικές ανατροπές (όπως στην πρόσφατη εξέγερση του Ιράν). Η τεράστια ποικιλία των μέσων μεταφοράς και κατανάλωσης καθιστούν το μήνυμα κυρίαρχο χάρη στην ευελιξία και στην προσαρμοστικότητα που αποκτά στη νέα εποχή.
3.Η εποχή τού mobility δεν έχει να κάνει απλώς με τη δυνατότητα των ανθρώπων να κυκλοφορούν με την πληροφορία μαζί τους, αλλά με τη δυνατότητα της πληροφορίας να μεταφέρεται παντού, χωρίς κανέναν γεωγραφικό ή μορφολογικό περιορισμό, μέσα από ασύρματα δίκτυα που δεν σταματούν πουθενά, αλλάζοντας τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον του. Υπηρεσίες όπως το Facebook Connect, το Τwitter ΑΡΙ και το Οpen Social μού επιτρέπουν να δημιουργώ μια πληροφορία (π.χ. στο Facebook) και να τη μεταφέρω/επαναχρησιμοποιώ όχι μόνο σε διαφορετικές συσκευές, αλλά και σε διαφορετικά κοινωνικά δίκτυα, συχνά ανταγωνιστικά μεταξύ τους.
4.Αυτή είναι η ισχύς τού mobility της πληροφορίας (information mobility), που απελευθερώνει το mobility των ανθρώπων, των ιδεών και των συναλλαγών. Οι νέες εφαρμογές που δημιουργούνται στο πλαίσιο της νέας αυτής εποχής (ακόμη δεν έχουμε δει σχεδόν τίποτε) θα μας δώσουν νέες εμπειρίες στο πώς ζούμε τον κόσμο μας και αλληλεπιδρούμε μαζί του. Ακριβώς: όχι πληροφορίες, εμπειρίες.
5. Τον είπαν «αρχιερέα της μαζικής κουλτούρας» και «μεταφυσικό των media». Ωστόσο μία δεκαετία πριν από τον θάνατό του και άλλα τόσα χρόνια αργότερα το όνομά του και το έργο του κόντευαν να ξεχαστούν. Αλλά μετά τους προσωπικούς ηλεκτρονικούς υπολογιστές και το Διαδίκτυο ο Μάρσαλ Μακ Λούαν (1911-1980), που προφήτευσε την κυριαρχία τους είκοσι χρόνια πριν από την εμφάνισή τους, θεωρείται από τους πιο πρωτότυπους μεταπολεμικούς στοχαστές. Σε αυτόν αποδίδεται ο όρος media όπως τον προσλαμβάνουμε σήμερα, αυτόν έχουμε κατά νουν όταν λέμε «οικουμενικό χωριό» και ο αφορισμός του «το μέσον είναι το μήνυμα» είναι τόσο γνωστός όσο και το σαιξπηρικό «να ζει κανείς ή να μη ζει». Και αν, όπως υποστήριζε τη δεκαετία του ΄60, «σήμερα ο καθένας μας ζει εκατοντάδες χρόνια μέσα σε μία δεκαετία», οι απόγονοι λέμε ότι αυτό το θεωρούμε πλέον αυτονόητο.
Τέκνο του μοντερνισμού
Ο Μάρσαλ Μακ Λούαν, γεννημένος το 1911 στο Εντμοντ της Αλμπέρτα στον Καναδά, σπούδασε πρώτα στο Πανεπιστήμιο της Μανιτόμπα και στη συνέχεια στο Κέιμπριτζ της Βρετανίας, όπου και διαμόρφωσε την προσωπικότητα και τη μέθοδο ανάλυσης και κρίσης που αργότερα θα εφήρμοζε στα έργα του, υπό την επίδραση δύο δασκάλων του: του Ι. Α. Ρίτσαρντς και του Φ. Ρ. Λίβις, κορυφαίων θεωρητικών του μοντερνισμού και της Νέας Κριτικής. Δεν είναι επομένως τυχαίο που τον όρο « οικουμενικό χωριό», τον οποίο εισήγαγε το 1961 στον Γαλαξία του Γουτεμβέργιου , τον δανείστηκε από το Finnegans Wake του Τζόις. Ούτε πως τον τίτλο σε ένα άλλο διάσημο βιβλίο του, τη Μηχανική νύφη, τον οφείλει σε έργο του Μαρσέλ Ντισάν. Οταν όμως εξέδωσε τον Γαλαξία του Γουτεμβέργιου το βιβλίο συζητήθηκε μόνο στους ακαδημαϊκούς κύκλους, όπου ο συγγραφέας εθεωρείτο μαύρο πρόβατο. Το ακαδημαϊκό κατεστημένο δεν μπορούσε να δεχθεί ότι το οικοδόμημα του τυπογραφικού πολιτισμού κλονιζόταν. Είχε επιβιώσει παγκοσμίως της επανάστασης του Γουτεμβέργιου, είχε περάσει από την περγαμηνή και το χειρόγραφο στο τυπωμένο βιβλίο και τώρα ερχόταν ένας καναδός προβοκάτορας να ανατρέψει μεθοδολογίες και αναλυτικά πρότυπα αιώνων και να αποδείξει ότι οι παραδοσιακές μορφές μάθησης ήταν νεκρές και πως η παγκοσμιοποίηση των μέσων οδηγεί στην παγκοσμιοποίηση της συνείδησης.
Στη δεκαετία του ΄60 το μέσον που αναδυόταν παντοδύναμο ήταν η τηλεόραση. Η εικόνα και η λαϊκή της έκφραση: η διαφήμιση.
Για τον ίδιο «οι διαφημίσεις είναι η τέχνη του 20ού αιώνα» ή «η τέχνη των σπηλαίων του 20ού αιώνα» επειδή βρισκόμαστε στην αρχή μιας εποχής όπου ο τυπογραφικός πολιτισμός χάνει τη σημασία του, όπως την έχανε τον 18ο αιώνα η κουλτούρα των χειρογράφων.
Ο Μακ Λούαν χρησιμοποίησε τα αναδυόμενα μέσα (την τηλεόραση κατ΄ εξοχήν) χωρίς όμως να είναι ένθερμος υπερασπιστής τους. «Είμαι εναντίον όλων των εφευρέσεων, όλων των αλλαγών, όμως αποφασισμένος να καταλάβω αυτό που συμβαίνει» δήλωνε το 1966. Αντιφατικό; Οχι εντελώς. Θεωρούσε ότι μόνο η γνώση και η βαθιά κατανόηση μπορούν να μας βοηθήσουν να αντισταθούμε στην ομογενοποίηση και στον πολιτισμό της «σούπας». Κάποτε μάλιστα είπε σε έναν φίλο του ότι όποιος θέλει να πάρει μια γεύση του ελληνικού, του εβραϊκού, του ρωμαϊκού, του μεσαιωνικού, του αναγεννησιακού και του σύγχρονου πολιτισμού πρέπει να αρπάξει ένα τσεκούρι και να κομματιάσει τις συσκευές της τηλεόρασης.
Το μέσον είναι το μήνυμα
Η θεωρία του Μακ Λούαν, όπως αναπτύσσεται στο σημαντικότερο βιβλίο του Μedia. Οι προεκτάσεις του ανθρώπου (1964) ακούγεται ανατρεπτι κή και σήμερα. Αν η κοπερνίκεια επανάσταση κατέστησε τον άνθρωπο νομοθέτη της φύσης, ο νεότερος πολιτισμός και ειδικότερα τα μέσα που χρησιμοποιεί δεν είναι προέκταση της φύσης αλλά του ανθρώπου. Η τεχνολογική επανάσταση λοιπόν δεν έρχεται εκ των έξω, όπως συμβαίνει στα βιβλία επιστημονικής φαντασίας, δεν είναι προέκταση της φύσης αλλά του ανθρώπου. Το αυτοκίνητο είναι η «μηχανική νύφη», το ραδιόφωνο «ένα φυλετικό τύμπανο» , η τηλεόραση «ο δειλός γίγαντας» και το έντυπο «ο αρχιτέκτονας του εθνικισμού». Η τεχνολογία δηλαδή αποτελεί επέκταση του κεντρικού νευρικού συστήμα τος. Αφού τα μέσα δημιουργούν τα περιβάλλοντα, μπορούμε να μιλάμε για οικοσυστήματα πληροφοριών και τότε «το μέσον είναι το μήνυμα». Και αφού η τεχνολογία συνιστά επεξεργασία και συσσώρευση της εμπειρίας, κάθε τεχνολογική εξέλιξη μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως όπλο. Αν λοιπόν κάθε πόλεμος είναι «πόλεμος εικονισμάτων», τότε οι σημερινοί πόλεμοι δεν είναι παρά μάχες άνισων τεχνολογιών, όπως έλεγε. Ο 21ος αιώνας τον επιβεβαιώνει.
Σήμερα πολλοί επικοινωνιολόγοι δικαιώνουν τις θεωρίες του Μακ Λούαν. Ο Τάκης Θεοδωρικάκος, πολιτικός αναλυτής και πρόεδρος της GΡΟ, τονίζει ότι «στην εποχή μας ο τεχνολογικός ντετερμινισμός του ΜcLuhan επιβεβαιώνεται μέσα από τη συνάντηση με τους ισχυρούς συστημικούς τριγμούς του καπιταλισμού-καζίνου, που έχουν μεγάλη επίδραση και στα ΜΜΕ.
Πριν από δύο δεκαετίες στην Ελλάδα εναλλακτικό και προοδευτικό στην ενημέρωση απέναντι στα “προπαγανδιστικά” κρατικά ΜΜΕήταν η ιδιωτική τηλεόραση καιραδιοφωνία. Σήμερα τα ΜΜΕθεωρούνται από πολλούς τμήματα του συστήματος,αμφισβητούνται και χάνουν σε εμπιστοσύνη και κοινωνική αποδοχή.Η ίδια η κοινωνία αποδέχεται σε μεγάλο βαθμό ότι “το μέσον είναι το μήνυμα” και ένα τμήμα της αντιδρά. Το εντυπωσιακό είναι ότι το ίδιο ισχύει και για την εναλλακτική ενημέρωση που παρέχεται μέσω, π.χ., του Ιnternet. Ανάλογα με το blog και την ιστοσελίδα- όπως και την ΤV, το ράδιο ήτην εφημερίδα- ξέρεις ποιο μήνυμα και ποια χαρακτηριστικά επικοινωνίας θα συναντήσεις». Και καταλήγει: «Μέσα σ΄ ένα πλαίσιο ρυθμιστικών αλλαγών που χρειάζεται η κοινωνία και το κράτος,ίσως τα ίδια τα ΜΜΕγια λόγους εξέλιξης και επιβίωσής τους θα πρέπει να δοκιμάσουν αλλαγές που να αναδεικνύουν περισσότερο το γεγονός,το μήνυμα,και να προκαλούν την ελεύθερη αξιολόγηση από τους ίδιους τους πολίτες».
Μια τεράστια πομφόλυγα
του ΔΗΜΗΤΡΗ Κ.ΨΥΧΟΓΙΟΥ
Ο Μάρσαλ Μακ Λούαν είναι σίγουρα ο διασημότερος θεωρητικός της επικοινωνίας του 20ού αιώνα και πιθανότατα ο χειρότερος, από τους υπόλοιπους διάσημους τουλάχιστον.
Μπορεί να τον αγάπησε ο χώρος της τηλεόρασης και της διαφήμισης επειδή ήταν ένας από τους δικούς τους ανθρώπους, μπορεί ακόμη και σήμερα να επαναλαμβάνονται μηχανικά ευρηματικές φράσεις του όπως «το παγκόσμιο χωριό» ή «το μέσον είναι το μήνυμα» αλλά το έργο του κατέρρευσε, δεν έχει μείνει τίποτε όρθιο απ΄ όσα ισχυρίστηκε στα βασικά του έργα. Η θεωρία του «επικοινωνιακού τεχνολογικού ντετερμινισμού» που ανέπτυξε μαζί με τους Ινις- Χάβελοκ, η οποία ισχυρίζεται ότι οι τεχνολογίες της επικοινωνίας είναι αυτές που καθορίζουν τις μορφές πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης που γνώρισε και γνωρίζει ο κόσμος, δεν αντέχει στην ελάχιστη κριτική ή ιστορική ανάλυση. Ο διαχωρισμός των μέσων επικοινωνίας σε «ψυχρά» και «θερμά» είναι απλώς ανυπόστατος, η θεωρία του για την υποχώρηση της γραφής και την κυριαρχία της τηλεοπτικής εικόνας γελοιοποιείται καθημερινά από δισεκατομμύρια χρήστες του Ιnternet. Οι θεωρητικές κατασκευές του Μακ Λούαν ήσαν τεράστιες πομφόλυγες που πάνω τους ιρίδιζε το φως της τηλεόρασης κάνοντάς τες όμορφες και φανταχτερές- αλλά δεν έπαυαν να είναι κενές περιεχομένου φούσκες. Το ότι έσκασαν αποδεικνύει ότι, ευτυχώς, το μέσον δεν είναι το μήνυμα.
Τίποτα δεν λύθηκε
του ΠΕΤΡΟΥ ΜΑΡΤΙΝΙΔΗ Καθηγητή ΑΠΘ,συγγραφέα
Το μέσον ήταν πάντα το μήνυμα πολύ προτού το πει ο Μακ Λούαν και ασχοληθεί με την κουλτούρα του ανθρώπου, της τυπογραφίας και της τηλεόρασης στη δεκαετία ΄50-΄60. Το μέσον ήταν το μήνυμα από τα δικαστήρια της Αρχαιότητας, όπου μια ευφραδής αγόρευση μπορούσε να αθωώσει έναν ένοχο ή να καταδικάσει έναν αθώο, και από τα συμπόσια της Αρχαιότητας, όπου η ομορφιά ενός Αλκιβιάδη έκανε πειστικότερες τις απόψεις του άσχετα από το περιεχόμενό τους.
Ωστόσο εκείνο που πρόσφερε ο Μακ Λούαν είναι η κρίσιμη modi reconsiderati (καινούργιοι τρόποι πιθανής θέασης των πραγμάτων) και οι διακρίσεις μεταξύ θερμών μέσων, δηλαδή μέσων που δεν ζητούν πρωτοβουλία του παραλήπτη (που «του τα λένε όλα», όπως στις ειδήσεις των media), ή ενός είδους σινεμά και, αντίθετα, ψυχρών μέσων, όπως τα κόμικς ή η ποίηση, που απαιτούν κινητοποίηση του παραλήπτη, κινητοποίηση της σκέψης του για να καταλάβει το μήνυμα μαζί με το μέσον.
Αλλά αυτοί οι νέοι τρόποι θέασης ούτε σε αναδιάρθρωση των μέσων οδήγησαν ούτε σε κινητοποίηση των παραληπτών να ξεχωρίζουν επιτέλους το μέσον από το μήνυμα. Π.χ., τη χυδαιότητα μεταξύ χιουμοριστικής ευφορίας και πολιτικής σάτιρας στις εκπομπές του Λάκη Λαζόπουλου.
Διαχρονική συνείδηση
του ΤΑΣΟΥ ΓΟΥΔΕΛΗ συγγραφέα, σκηνοθέτη
«Κατά τύχη έχω εδώ τον κ.Μακ Λούαν» Από το «Ανι Χολ» του Γούντι Αλεν Η φράση του μότο από την πασίγνωστη ταινία του μείζονος δημιουργού (γυρισμένη το 1977) δανεισμένη από μια σκηνή σε ουρά υποψήφιων θεατών μπροστά στο ταμείο σινεμά της Νέας Υόρκης, με τον ίδιο τον καναδό θεωρητικό της επικοινωνίας σε ρόλο guest star, έχει ένα συμβολικό πλέον νόημα: ο Μακ Λούαν «κατά τύχη» βρίσκεται δίπλα μας σήμερα και για πάντα. Οι ιδέες του για τον ρόλο των μίντια στη σύγχρονη σκέψη και πράξη είναι τόσο επίκαιρες ώστε από ένα σημείο και μετά να θεωρούνται αυτονόητες. Αυτό το τελευταίο δεν ορίζει με τον τρόπο του και την έννοια του κλασικού και αξεπέραστου;
Αν προφήτης, σύμφωνα με έναν ορισμό, είναι κάποιος που παρατηρεί λίγο πιο προσεκτικά από τους διπλανούς του τον κόσμο και φθέγγεται, ο συγγραφέας του Γαλαξία Γκούτενμπεργκ και μερικών ακόμη βαρυσήμαντων μελετών για την εξέλιξη των μέσων επικοινωνίας (τουτέστιν, για την πορεία των ιστορικών επαναστάσεων) σκιαγράφησε αδρά το μέλλον του πολιτισμού μελετώντας τον γενικότερο αντίκτυπο της μεταπολεμικής, μαζικής τεχνολογίας.
Το σημερινό «παγκόσμιο χωριό», αποτέλεσμα της ηλεκτρονικής αλληλεξάρτησης, προοικονομημένο από τον δαιμόνιο καναδό φιλόσοφο, είναι μια πραγματικότητα εν εξελίξει, της οποίας τις συνέπειες και τις επιδράσεις στην εμπειρία μας… δεν θέλουμε να συνειδητοποιήσουμε. Ο Μακ Λούαν πάντως, με παραστατικό τρόπο (ίσως κάποτε και με δόσεις υπερβολικά απαισιόδοξου αφορισμού), μαζί με άλλες προβλέψεις του για την επικοινωνία είχε προειδοποιήσει. Την περίφημη διαμεσολάβηση που αναλαμβάνουν οι ηλεκτρονικοί δίαυλοι προκαλώντας την περιβόητη προσομοίωση (αν βέβαια έχουμε κατανοήσει εκ προοιμίου την έννοια της πραγματικότητας) ο Μακ Λούαν πρόλαβε να τη θίξει, δίνοντας πλούσια τροφή στους επιγενόμενους μελετητές του φαινομένου «αναδημιουργία του κόσμου μέσω της εικόνας».
Τελικά δεν ξέρουμε αν το ηλεκτρονικό μ έ σ ο ν (μένοντας σ΄ αυτό, αφήνοντας στην άκρη τα πολλά που ανέλυσε ο Μακ Λούαν) είναι ακόμη ένα καταστροφικό φετίχ του μοντέρνου ανθρώπου. Οσοι πάντως αντιλαμβάνονται τη σχέση μας με την τεχνολογία ανάλογη με αυτήν του μαθητευόμενου μάγου έχουν διάφορα επιχειρήματα (όχι κατ΄ ανάγκην θεολογικά). Από την άλλη, οι κοινωνιολόγοι μοιάζουν να μην έχουν άδικο όταν συνδέουν αποκλειστικά το μέσον με τη μαζική κουλτούρα. Η ποιότητα του μηνύματος αναζητείται…
