Γράφει η Αναστασία Πρίφτη,
Κοινωνική Ανθρωπολόγος
Η δημιουργία και η επιτυχημένη λειτουργία αυτού του δικτυακού τόπου φανερώνει, αν μη τι άλλο, την αναγκαιότητα της ύπαρξης ενός πεδίου έκφρασης και διαλόγου για τον κοινωνικό ακτιβισμό. Μέσα από εδώ μπορεί ο κάθε πολίτης να εκφραστεί και να αντλήσει πλούτο ιδεών, απόψεων, πληροφοριών και γνώσεων δημιουργώντας παράλληλα την προσωπική του παρακαταθήκη.
Προσωπικά, πλάι στις επιμέρους πληροφορίες που συνέλεξα κι εγώ με τη σειρά μου στο πλαίσιο της συγγραφής, συνειδητοποίησα πόση σημασία και βαρύτητα έχει η κάθε επιμέρους λέξη, την οποία επιλέγει μεταξύ άλλων ο αρθρογράφος για να εκφράσει τη σκέψη του και να διαμορφώσει νοήματα και εικόνες. Αυτά τα μικρά και «πανούργα» στοιχεία του λόγου, οι λέξεις, αφήνουν τα χνάρια τους στο νου του συντάκτη και του αναγνώστη, ανοίγοντας ταυτόχρονα νέα όρια στη σκέψη.
Γιατί λοιπόν, να μην υιοθετήσουμε ένα πιο ακτιβιστικό και δημοκρατικό λεξιλόγιο στην καθημερινότητά μας, αρχής γενομένης από αυτό που αξιοποιήθηκε στα άρθρα του δικτυακού αυτού τόπου;
Έχω την αίσθηση – και αυτή στάθηκε αφορμή για το συγκεκριμένο άρθρο – ότι κατακλυζόμαστε καθημερινά υπέρ του δέοντος από σωρεία αρνητικών λέξεων, οι οποίες αδιαμφισβήτητα αντικατοπτρίζουν τη σύγχρονη πραγματικότητα, αλλά μας «βαραίνουν» ολοένα και περισσότερο. Διαφθορά, υποκρισία, ψευδοκρατία, κλεπτοκρατία και τόσες άλλες λέξεις σκοτεινιάζουν το νου μας. Και επειδή πολύ σοφά η λαϊκή μας παράδοση λέει «Η γλώσσα κάστρα καταλεί και κάστρα θεμελιώνει» προτείνω να υπογραμμίσουμε λέξεις με δημοκρατικό σημαινόμενο και να τις εντάξουμε στο καθημερινό μας λεξιλόγιο, ως αντίδοτο στην κρίση και ως εργαλείο θετικής σκέψης και δράσης.
Λίγα λόγια για τη δύναμη της γλώσσας
«Δώσε στους ανθρώπους μια καινούργια λέξη και θα νομίσουν ότι έχουν ένα καινούργιο δεδομένο». Αυτό που πολύ εύστοχα παρατήρησε η Willa Cather (Αμερικανίδα αρθρογράφος και συγγραφέας, 1873-1947), στην περίπτωση της σύγχρονης ελληνικής πραγματικότητας μπορεί να αποτελέσει κίνητρο για την αξιοποίηση νέων ή και σύνθετων λέξεων με θετικό περιεχόμενο. Η ελληνική γλώσσα διαθέτει τεράστιο πλούτο και μπορεί με τη δύναμη και την παγκόσμια εμβέλεια που διαθέτει να ωθήσει σε νέα δεδομένα.
Δε θα πρέπει να ξεχνάμε την πρωτοκαθεδρία που έχει η γλώσσα στην ανθρώπινη επικοινωνία. Όπως πολύ σωστά μας θυμίζει σε άρθρο του ο κ. Βασίλης Τακτικός «… πρώτα απ’ όλα οι άνθρωποι δημιούργησαν τη γλώσσα για να επικοινωνούν μεταξύ τους. Μετά έφτιαξαν ένα μύθο για την προέλευσή τους. Ύστερα καθιέρωσαν τελετουργίες για τις καταβολές τους και οραματίστηκαν το συλλογικό τους πεπρωμένο. Τέλος δημιούργησαν κώδικες συμπεριφοράς και δεσμούς εμπιστοσύνης – αυτό που σήμερα αποκαλούμε “κοινωνικό κεφάλαιο” – και ανέπτυξαν κοινωνική συνοχή». Και συνεχίζει «Δεν υπάρχει ούτε ένα γνωστό παράδειγμα που να τεκμηριώνει ότι οι άνθρωποι ομαδοποιήθηκαν για πρώτη φορά για να ιδρύσουν αγορές και να εμπορευθούν και στη συνέχεια απέκτησαν πολιτισμική ταυτότητα. Ούτε υπάρχουν παραδείγματα πρωταρχικής ανθρώπινης ομαδοποίησης με σκοπό τη δημιουργία κυβέρνησης και στη συνέχεια κουλτούρας».
Η γλώσσα δεν αντιγράφει την πραγματικότητα, μεταδίδει το σύνολο της εμπειρίας από την πραγματικότητα. Κάθε γλώσσα είναι ένα πρίσμα, μία κοσμοθεωρία, ένα «παράθυρο στον κόσμο», δεν είναι απλώς ένας κατάλογος λέξεων, είναι μία γλωσσική τομή της εμπειρίας του κόσμου.
Ως μέσο επικοινωνίας, έκφρασης και ποιητικής η γλώσσα υποβαθμίζεται καθημερινά μαζί με τη συνακόλουθη, σκόπιμη πιστεύω, υποβάθμιση της υποκειμενικότητας και του προσωπικού λόγου. Αυτό που οι σύνθετες λέξεις με πρώτο συνθετικό τη λέξη «αυτο» προσπαθούν, ελπίζω όχι μάταια, να μας υπενθυμίσουν είναι η ανάγκη του αυτοπροσδιορισμού και της ενεργοποίησής μας. Έχουμε πράγματι απολέσει μέρος της δύναμης του επιμέρους, του τοπικού, της μικρής κοινωνικής οργάνωσης έναντι του όλου, της κεντρικής και απρόσωπης εξουσίας που εμπιστευθήκαμε και η οποία επιμένει να λειτουργεί αυθαίρετα, να κρύβεται και να μεταθέτει διαρκώς ευθύνες.
Η κεντρική εξουσία έχει υιοθετήσει μία ιδεολογική γλώσσα, η οποία διοχετεύεται συνεχώς μέσω των ΜΜΕ και μέσω χώρων όπως π.χ. η Βουλή. Ο χειρισμός της ιδεολογικής γλώσσας τείνει εξ ορισμού να παγιδεύει και να εξαπατά, να νομιμοποιεί τον ομιλητή πέρα και παρά το νόημα των λεγομένων. Ο λόγος έτσι έγινε πληθωρικός, αξιολογικός, ευφημιστικός, συμφυρματικός, διχοτομικός, αυταπόδεικτος και «ξύλινος».
Η ιδεολογική γλώσσα επιβάλλει σιωπή στο δέκτη, παγιδεύοντάς τον σε εκβιαστική αποδοχή αυτών που λέει ο πομπός, με την απαγόρευση του αντιλόγου και την άσκηση «λεκτικής βίας». Έτσι νομιμοποιείται κατά κάποιο τρόπο ο πομπός, δικαιώνει και υπερασπίζεται την κοινωνική ιεραρχία, που του δίνει το δικαίωμα του λόγου.
Όμως ο λόγος, που πραγματώνεται στις γλώσσες παγκοσμίως, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι είναι δημιουργός της υποκειμενικότητας και το κατεξοχήν συστατικό στοιχείο της ταυτότητας των κοινωνικών ομάδων. Ο άνθρωπος γίνεται υποκείμενο χάρη στο λόγο και μέσα από αυτόν. Αυτός αποτελεί ταυτόχρονα ενοποιητικό στοιχείο της κοινωνίας. Η γλώσσα ως πραγμάτωση του λόγου έχει διαφορετικές σε κάθε κοινωνία μορφές, συγχρονικά μεταβλητές και διαχρονικά μεταβαλλόμενες.
Η γλώσσα ως εργαλείο προόδου
Αδιαμφισβήτητα λοιπόν, η γλώσσα έχει δύναμη όχι μόνο να συμβάλλει στη διαμόρφωση μίας πιο θετικής αντίληψης των πραγμάτων, αλλά και να ενεργοποιήσει ανάλογα τον κάθε σύγχρονο πολίτη. Αν υιοθετήσουμε ένα πιο θετικό και δημοκρατικό λεξιλόγιο έχουμε κάνει ένα σημαντικό βήμα προς τα εμπρός.
Στον άξονα αυτό η πιο κάτω μικρή συλλογή λέξεων αποτελεί μία αρχή ενός τέτοιου λεξιλογίου.
Α: Αγωγή, αλήθεια, αυτογνωσία, αυτονομία, αυτοδιοίκηση, αυτάρκεια, αυτοκριτική, αυτοάμυνα, ακτιβισμός, αλτρουισμός, αλληλεγγύη, αμοιβαιότητα, ανταλλαγή, αξιοκρατία, ανάπτυξη, ανταμοιβή, αναγέννηση, ανατροπή, αντίδραση, αμφιβολία
Β: Βούληση
Γ: Γνώση, γνώμη
Δ: Δημοκρατία, διάλογος, διαβούλευση, διέξοδος, δίκαιο, δημιουργία, δράση, δύναμη, διανόηση, διαφώτιση, διαφάνεια
Ε: Ελευθερία, εξέλιξη, ειλικρίνεια, επικοινωνία, επένδυση, εμπειρία, ενότητα, ένταξη, εκπροσώπηση, ευκαιρία, ευεργεσία, ευθυκρισία, ευθύνη, ευνομία.
Ζ: Ζωτικότητα, ζήλος
Η: Ήθος
Θ: Θέληση
Ι: Ιδανικό, ιδέα, ισότητα, ισορροπία
Κ: Κοινωνία, κοινότητα, καθολικότητα, κοινωφέλεια, κριτική, καθήκον, κουλτούρα
Λ: Λαός, λογική, λύση, λογοδοσία
Μ: Μέτρο, μέριμνα, μέθοδος, μάθηση, μέλλον, μόχθος
Ν: Νόημα, νίκη
Ξ: Ξεκίνημα
Ο: Ομαδικότητα, ομογένεια, ομοσπονδία, οργάνωση, όφελος
Π: Παιδεία, πίστη, πολιτεία, πολιτισμός, πατρίδα, προσφορά, προοπτική, προσπάθεια, προτροπή, παραγωγή, πρακτική, πρόνοια, πολυμορφία
Ρ: Ρεαλισμός
Σ: Σοφία, συνέπεια, σωφροσύνη, σεβασμός, σκεπτικισμός, σαφήνεια, συνεργασία, σύμπραξη, συνεταιρισμός
Τ: Τιμή, τέχνη, τεχνική
Υ: Υποστήριξη, υπευθυνότητα, υποδομή
Φ: Φιλοσοφία, φρόνηση, φιλοτιμία, φιλανθρωπία, φαντασία
Χ: Χρησιμότητα, χορηγία
Ψ: Ψήφος, ψηφιακός
Ω: Ώθηση, ωριμότητα
Ας αξιοποιήσουμε λοιπόν, το κατάλληλο λεξιλόγιο και τη δύναμη του λόγου ως εργαλεία για μία πιο συμμετοχικού τύπου δημοκρατία και για την ανάπτυξη του διαλόγου. Η λειτουργία της γνήσιας δημοκρατίας της συμμετοχής απαιτεί μία ισχυρότερη αίσθηση κοινότητας από αυτή που επικρατεί σήμερα. Η αίσθηση αυτή θέλει προσπάθεια απ’ όλους και κοινό προσανατολισμό στο συλλογικό όφελος.
Η ιεραρχική οργάνωση της κοινωνίας και της παραγωγής έτσι όπως έχει σταδιακά δομηθεί ευνοεί τον κατακερματισμό της συλλογικότητας. Ο ρόλος των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, του πνεύματος και του λόγου που έχουν υιοθετήσει και προβάλλουν προς τα έξω δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της οριζόντιας επικοινωνίας και του ισότιμου δημοκρατικού διαλόγου.
Η δημοκρατία, έτσι όπως την αντιλαμβάνονται οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, δεν είναι απλώς ένας μηχανισμός για την εκλογή και την εξουσιοδότηση κυβερνήσεων ή για την έκδοση νόμων και πολιτικών αποφάσεων. Η δημοκρατία είναι ένα στοιχείο που διαπερνά ολόκληρη τη ζωή και τη λειτουργία μίας εθνικής ή μικρότερης κοινότητας. Απαιτεί διαφορετικό είδος κοινωνίας, απαιτεί υποστήριξη, κοινωνική συναίνεση και πάνω απ’ όλα συμμετοχή.
Έτσι η γλώσσα από καθρέφτης του νου (κατά τον ορισμό του γλωσσολόγου Ν. Τσόμσκι) έχει ήδη γίνει και καθρέφτης της κοινωνίας.
Πηγές:
Μακφέρσον Μπ. (1994), «Η ιστορική πορεία της φιλελεύθερης δημοκρατίας», Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα
Mounin, George, (1988), «Κλειδιά για τη γλωσσολογία», Εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα
Τακτικός Βασίλης (5/ 2/ 2013), «Κράτος κι αγορά. Οι μεγάλες ρυθμιστικές δυνάμεις και η Κοινωνία πολιτών»
Φραγκουδάκη, Άννα, (1993), «Γλώσσα και ιδεολογία», Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα