Γράφει η Κατερίνα Νάκου
Δημοσιογράφος
«Υπάρχει ένας αρχαίος θρύλος των δράκων που λέει ότι τα αστέρια στον ουρανό είναι τα φώτα που καθοδηγούν όλα τα πλάσματα της Γης. Οι δράκοι ξέρουν το μυστικό των αστεριών και είναι εκείνοι που τα προστατεύουν για να μην πέσουν. Γι’ αυτό όταν κάποιος δει ένα αστέρι να πέφτει, πρέπει να το πιάσει, να το γυαλίσει και να το πετάξει όσο πιο ψηλά μπορεί στον ουρανό!»
«Πιάσε το αστέρι που πέφτει», Gayle Grass, Εκδοτικός Οίκος Α. Α. Λιβάνη
Πολλοί σύγχρονοι θεραπευτές αναγνωρίζουν τη θεραπευτική λειτουργία των μύθων και των παραμυθιών, επιβεβαιώνοντας με αυτό τον τρόπο μία φράση που βρίσκουμε συχνά στις ιστορίες των παλιών… «ψέματα και αλήθεια, έτσι λεν τα παραμύθια». Ποιος καλύτερος τρόπος, λοιπόν, από το να ξεκινήσουμε ένα κείμενο, το οποίο αναζητά φωνή ώστε να διαλαλήσει τη λυτρωτική διάσταση της δημιουργικότητας και της φαντασίας, από ένα παραμύθι;
«Η τέχνη είναι ένα ψέμα που μας βοηθά να ανακαλύψουμε την αλήθεια» , είχε πει ο Πάμπλο Πικάσο. Στόχος του ρεπορτάζ είναι να αποδείξει πως η τέχνη δεν ψυχαγωγεί μοναχά, αλλά μπορεί και πρέπει να έχει θεραπευτικό, κοινωνικό και πολιτικό χαρακτήρα.
Narrative Therapy
Η αφηγηματική θεραπεία (narrative therapy) είναι μία θεραπευτική πρακτική που βοηθά τον ασθενή να επανασυνδεθεί με τις αξίες του και να επαναδιατυπώσει την προσωπική του ιστορία ή αλλιώς να «ξαναφτιάξει» τη δομή της ιστορίας του ώστε το κομμάτι που «ράγισε» να βρει τη θέση που του αρμόζει στην αφήγηση της ζωής του. Πιστεύουμε λανθασμένα ότι η σταθερότητα δε χρήζει θεραπείας, όμως μόνο όταν μία ιστορία κλιμακώνεται, εξελίσσεται ομαλά. Κατά τον ίδιο τρόπο και η αφήγηση της ζωής μας πρέπει να εξελίσσεται… Αυτή η επαναδιήγηση, εκτός από θεραπευτική μέθοδο, αποτελεί εναλλακτικό τρόπο συνομιλίας του ατόμου με το περιβάλλον του, γεγονός το οποίο συνεπάγεται βελτίωση των σχέσεών του με αυτό.
Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που η αφηγηματική πρακτική χρησιμοποιείται στα πλαίσια συλλογικοτήτων και κοινοτήτων που βιώνουν κρίση. Ενδεικτικά, χρησιμοποιείται ως:
- συνδετικός ιστός μεταναστών, προσφύγων και μειονοτήτων,
- βοηθητικό εργαλείο για παιδιά που έχουν υποφέρει δύσκολες καταστάσεις,
- μέσο για την οικονομική ανάπτυξη κοινωνιών που καταρρέουν,
- τρόπος επανένταξης για τους χρήστες ουσιών,
- τρόπος θεραπείας για όσους αντιμετωπίζουν ψυχολογικά προβλήματα,
- κινητήριος μοχλός για τη βελτίωση του εκπαιδευτικού συστήματος.
Αν ανατρέξουμε στα παιδικά μας χρόνια, θα θυμηθούμε ότι πάψαμε να είμαστε παιδιά όταν μάθαμε τεχνηέντως να κρύβουμε τα συναισθήματα, τις επιθυμίες και τις ανάγκες μας για να ικανοποιήσουμε προσδοκίες γονέων, συντρόφων, φίλων. Ίσως έτσι όμως, χάσαμε μερικά από τα συναισθήματα και τη φαντασία μας… Μήπως, πασχίζοντας να απαγορεύσουμε στον εαυτό μας να εκφράσει το θυμό του και ό,τι αρνητικό κρύβει μέσα του, απονεκρώσαμε και την αγάπη και ό,τι όμορφο προκύπτει απ’ αυτήν;
Πώς πρέπει να είναι ένας καλός θεραπευτής;
Στο βιβλίο του γνωστού ψυχαναλυτή Ίρβιν Γιάλομ, «ο Κήπος του Επίκουρου», υπάρχει το παρακάτω απόσπασμα:
«Στη δουλειά μου με τους θεραπευόμενους, πασχίζω πάνω απ’ όλα να υπάρξει ανθρώπινη επαφή. Ακριβώς γι’ αυτό είμαι αποφασισμένος να δρω με καλή πίστη: δε φοράω στολές ή κοστούμια. Δεν παρατάσσω τα πτυχία μου, τα ειδικά μου διπλώματα και τα βραβεία που έχω πάρει. Δεν προσποιούμαι ότι γνωρίζω πράγματα που δεν κατέχω. Δεν αρνούμαι ότι τα υπαρξιακά διλήμματα με αγγίζουν κι εμένα ως μέσα βαθιά. Δεν αρνούμαι να απαντήσω σε ερωτήσεις. Δεν κρύβομαι πίσω από το ρόλο μου. Και τέλος δεν κρύβω ότι είμαι κι εγώ άνθρωπος κι ότι έχω τις δικές μου ευάλωτες περιοχές».
Ψυχόδραμα
Η Έλενα Καβροχωριανού μπορεί να μη χρησιμοποιεί την αφηγηματική πρακτική για να ξεκλειδώσει συναισθήματα, αντικείμενο της δουλειάς της, όμως, είναι το ψυχόδραμα. Μέσα σε ένα χώρο γεμάτο χρώματα στους τοίχους, παιδικά παιχνίδια στοιβαγμένα σε καλάθια, κυριαρχεί η φαντασία. Δημιουργικότητα και αυθορμητισμό, άλλωστε, είναι αυτά που επιτάσσει η ψυχοδραματιστική φιλοσοφία: Όλοι αξίζουμε αυθεντικές και αληθινές σχέσεις με τους γύρω μας, διότι ο καθένας μας είναι μοναδικός και ανεπανάληπτος. Σε μία ομάδα ψυχοδράματος ακολουθείται η εξής διαδικασία:
«Μετά τη γνωριμία των ατόμων της ομάδας, ένα άτομο κάθε φορά, ο οποίος εκφράζει και τη δυναμική της ομάδας την εκάστοτε στιγμή, γίνεται ο πρωταγωνιστής. Με σεβασμό στο ρυθμό και την προσωπικότητά του, ο συντονιστής τον ακολουθεί στην εκδραμάτιση επί σκηνής της πραγματικότητας, όπως εκείνος τη βιώνει. Έτσι, το άτομο ανακαλύπτει καινούριες πτυχές της προσωπικότητάς του, μπαίνει στη θέση άλλων σημαντικών ανθρώπων της ζωής του, βλέπει τα πράγματα από διαφορετική σκοπιά, αποκτά επίγνωση και βρίσκει μέσα του τις απαντήσεις στα ερωτήματά του, χωρίς να δέχεται παθητικά έτοιμες λύσεις και συμβουλές. Τα άλλα μέλη της ομάδας συμμετέχουν και στηρίζουν τον πρωταγωνιστή στο δράμα του, μοιράζονται μαζί του όσα βίωσαν και οι ίδιοι και εκφράζουν τις δικές τους προσωπικές εμπειρίες» .
Τεχνικές θεάτρου Playback
Πρόκειται για ένα είδος θεάτρου όπου το κοινό λέει ιστορίες που βασίζονται στην προσωπική εμπειρία καθενός από τους θεατές. Στη συνέχεια, αυτές οι ιστορίες «ζωντανεύουν» στη σκηνή από ειδικά εκπαιδευμένους ηθοποιούς. Κάθε ιστορία συμπληρώνει, έρχεται σε αντίθεση και δίνει έμφαση σε διαφορετικές πτυχές της ιστορίας που προηγήθηκε. Το playback έχει δεχτεί επιρροές από την αμερικανική πειραματικήκίνηση, τοθέατρο, την αφήγησητωναυτοχθόνων πολιτισμώνκαιτο ψυχόδραμα. Πέρα από τη θεραπευτική του διάσταση, έχει γίνει συνειδητή προσπάθεια να καταστεί παράγοντας κοινωνικής αλλαγής. Έχει χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο ενάντια στην καταπίεση στη δουλειά και στο σχολείο, αλλά και ως όχημα συμφιλίωσης ανάμεσα σε χώρες που βρίσκονται σε εμπόλεμη κατάσταση.
Forum Theatre / Θέατρο του Καταπιεσμένου
Πρόκειται για τη δημιουργία παράστασης που ακολουθείται από πολλαπλές παρεμβάσεις. Οι θεατές μπορούν να ανέβουν στη σκηνή αντικαθιστώντας τον πρωταγωνιστή. Η πλοκή αλλάζει και στις προσωπικές ιστορίες ενυπάρχει ο κοινωνικός χαρακτήρας, αφού κάθε υποκείμενο προσθέτει ένα στοιχείο της ταυτότητας και της δράσης του. Ο Βραζιλιάνος ιδρυτής του, Augusto Boal, θεωρεί ότι το θέατρο αναγκαστικά είναι «πράξη πολιτική». Το θέατρο του Καταπιεσμένου, εξ ορισμού άλλωστε, ιδρύθηκε για να επιφέρει την κοινωνικοπολιτική αλλαγή. Ο Boal δε στόχευε ούτε στην τέχνη, ούτε στη θεραπεία. Δημιούργησε το θέατρο του καταπιεσμένου για την ενδυνάμωση των αγροτών, ώστε να είναι σε θέση να αντισταθούν στην αριστοκρατία. Έγινε, μάλιστα, τόσο επικίνδυνος για το καθεστώς, που εξορίστηκε. Τότε ανακάλυψε ότι σε αντίθεση με τη Λατινική Αμερική, οι άνθρωποι στη Δύση μαστίζονταν από «δαίμονες», η «αστυνομία» ήταν περισσότερο ψυχολογική παρά εξωτερική. Ονόμασε τη δομή που επινόησε για τη νέα μορφή καταπίεσης «αστυνομικό στο κεφάλι». Με αυτόν τον τρόπο, όμως, σταδιακά ο Boal κινήθηκε από τον πολιτικό άξονα στον ψυχολογικό, κάτι που ενδεχομένως έφερε πιο κοντά τα δύο είδη θεάτρου.
Για να πάρετε μία ιδέα για το θέατρο του Καταπιεσμένου, παρακολουθήστε το παρακάτω video:
