Πώς η δια βίου μάθηση έγινε μάθηση για την εξασφάλιση του βίου

Γράφει η Αναστασία Πρίφτη,
Κοινωνική Ανθρωπολόγος

Η μάθηση ως έννοια και πρακτική συνοδεύει ολόκληρη την ανθρώπινη ζωή καθώς γίνεται αναπόσπαστο στοιχείο της προσπάθειας του ατόμου για βελτίωση της ποιότητας του βίου του και για την επαρκή ανταπόκριση στις καθημερινές ανάγκες του. Πρόκειται για μία «εκ προοιμίου» δια βίου διαδικασία, η οποία συνδράμει ώστε να βοηθήσει τον άνθρωπο να προσαρμοστεί καλύτερα στις απαιτήσεις κάθε εποχής.

Καθένας έχει το δικό του τρόπο και ρυθμό στη μάθηση, τα δικά του ζητούμενα, τη δική του οπτική. Όπως επίσης και κάθε εποχή έχει τα δικά της δεδομένα και τις δικές της δυνατότητες και απαιτήσεις. Πρόκειται δηλαδή, για μία άκρως ενεργητική διαδικασία μέσω της οποίας ο εκπαιδευόμενος καλείται να αφομοιώσει εκείνες ακριβώς τις γνώσεις που του είναι απαραίτητες, για τη βελτίωση των όρων της ζωής του και για την προσαρμογή στις συνεχώς μεταβαλλόμενες συνθήκες του περιβάλλοντος του. Foto1

Είναι γεγονός ότι η μάθηση, η διδασκαλία, η εκπαίδευση, η μόρφωση είναι λέξεις που όλους, λίγο ως πολύ, μας έχουν «παιδέψει» κατά καιρούς στην πορεία του βίου μας. Στην εποχή μας ειδικά έχουν συνδεθεί αρκετά με μία υποχρεωτική διαδικασία, στην οποία ενταχθήκαμε από πολύ νεαρή ηλικία. Ακόμα και ως ενήλικες νιώθουμε σήμερα υποχρεωμένοι να συλλέξουμε γνώσεις, πληροφορίες και πιστοποιητικά που να βεβαιώνουν ότι είμαστε ικανοί να συμμετέχουμε στα κοινά και να ανταπεξέλθουμε στις ανάγκες του βίου μας. Οι ανάγκες αυτές είναι τόσο ισχυρές που απορροφούν αρκετές φορές όλη την όρεξή μας για μάθηση, περιορίζοντάς την στα πεδία εκείνα που είναι ικανά να εξασφαλίσουν το βίο μας.

Κάπου εδώ είναι που αρχίζει να χάνεται η «παιδεία», ως στάση ζωής με πολλαπλές επιλογές και ανοικτές διαδρομές. Η νοητική δηλαδή, ψυχική και πολιτιστική καλλιέργεια που αναπτύσσεται μέσω της «παιδείας» έχει μπει σε δεύτερη μοίρα μπροστά στον αγώνα για συσσώρευση γνώσεων και πληροφοριών, εκσυγχρονισμένων με τις ανάγκες της εποχής μας. Αυτό το έλλειμμα παιδείας θεωρώ ότι είναι κακός οιωνός για την εξέλιξη του σύγχρονου ανθρώπου και χρειάζεται άμεση ανασύνταξη απέναντι στο κύμα συσσώρευσης γνώσεων που μας απειλεί.

Η Δια Βίου Μάθηση στην αρχαία Ελλάδα

Προκειμένου να γίνει κατανοητή η ευρύτητα της έννοιας της μάθησης και η χρησιμότητά της θεωρείται σκόπιμο να πάμε πίσω στο χρόνο και να δούμε πως αντιλαμβάνονταν οι άνθρωποι την έννοια αυτή σε διάφορες ιστορικές περιόδους, με έμφαση στην αρχαία Ελλάδα.

Foto2 Σε όλες σχεδόν τις ιστορικές περιόδους παρατηρείται η τάση του ανθρώπου για επιδίωξη διαρκούς μάθησης, είτε ως απάντηση σε μία εσωτερική προσωπική ανάγκη, είτε ως ανταπόκριση σε εξωτερικά κοινωνικοπολιτικά και οικονομικά ζητούμενα. Η τάση αυτή έγινε στην πορεία του χρόνου δικαίωμα και απαίτηση και κατ’ αυτό τον τρόπο οργανώθηκαν σιγά – σιγά διάφορα συστήματα εκπαίδευσης (τυπικής, άτυπης, επαγγελματικής κ.α.) για όλους τους πολίτες, χωρίς διακρίσεις πλέον στις μέρες μας (έμφυλες, φυλετικές κ.α.)

Με ιδιαίτερο ενδιαφέρον μελετούμε σήμερα τις ποικίλες ευκαιρίες μάθησης που προσφέρονταν στην αρχαία Ελλάδα και διαπιστώνουμε την ευρύτητα που είχε η μάθηση ως έννοια και ως πρακτική. Πρώτοι παιδαγωγοί της αρχαιότητας ήταν οι αοιδοί, οι ποιητές του 9^ου π.Χ. αιώνα. Η προφορική εκπαίδευση που παρείχαν αναφέρονταν σε ιστορικά, μυθολογικά, θρησκευτικά και ηθικά θέματα της εποχής. Η ποίηση και τα Ομηρικά έπη λίγο αργότερα εμπνευσμένα και τα δύο από τις μούσες αποτελούσαν ισχυρά μέσα διαπαιδαγώγησης προσφέροντας παράλληλα ψυχαγωγία στους πολίτες.

Από όλες τις αρχαίες πόλεις – κράτη η Σπάρτη ήταν εκείνη που στα αρχαϊκά χρόνια καθιέρωσε ένα σύστημα αγωγής, το οποίο βασίζονταν στη σωματική, ψυχική και διανοητική συγκρότηση του ατόμου, στη λιτότητα και τη γνωστή λακωνικότητα.

Στην αρχαία Αθήνα οι ευκαιρίες για μάθηση βρίσκονταν σε κάθε πτυχή του καθημερινού βίου των Αθηναίων. Η μάθηση απευθύνονταν σε όλους ανεξαιρέτως τους ελεύθερους πολίτες, υπηρετώντας το ιδεώδες του «καλού καγαθού» πολίτη. Σε αυτήν την «κοινωνία της μάθησης» η εκπαίδευση πραγματοποιούνταν τόσο στην Αγορά, όσο και στην Εκκλησία του Δήμου, στον Άρειο Πάγο, στο Θέατρο και στις Σχολές που ίδρυσαν και δίδαξαν οι μεγάλοι φιλόσοφοι της εποχής (Σωκράτης, Πλάνων, Αριστοτέλης).

Μέσω της συμμετοχής τους στα κοινά οι Αθηναίοι πολίτες είχαν την ευκαιρία να αναπτυχθούν ως ελεύθεροι, αυτόνομοι και σκεπτόμενοι πολίτες. Η γνώση αποτελούσε την πιο δημοκρατική πηγή δύναμης του πολίτη. Εκείνη ήταν η εποχή που άνθησε και η φιλοσοφία, καθώς ήταν απομακρυσμένη από τα προβλήματα της καθημερινής επιβίωσης. Μάλιστα αποτέλεσε ένα ακόμα παιδευτικό μέσο.

Ο Σωκράτης για παράδειγμα, ο μεγάλος αυτός Έλληνας φιλόσοφος, μέσω της μαιευτικής παιδαγωγικής μεθόδου παρότρυνε το συνομιλητή του να ανακαλύψει τη γνώση και να προσεγγίσει με κριτική ματιά τα προβλήματα που τον απασχολούσαν. Εκείνος ήταν που εισήγαγε και καθιέρωσε την ιδέα και την πρακτική σύμφωνα με την οποία η μάθηση δεν τελειώνει ποτέ, αλλά ως πνευματική άσκηση αποτελεί το σκοπό μιας ολόκληρης ζωής.

Ο Πλάτωνας, μαθητής του Σωκράτη, οργάνωνε κύκλους σπουδών προσαρμοσμένους στις ανάγκες και τις δυνατότητες κάθε μαθητή. Η παιδευτική διαδικασία για τον Πλάτωνα σήμαινε διαρκή αναζήτηση της αλήθειας και πνευματική απελευθέρωση του ανθρώπου. Ήταν εκείνος που πρώτος συνέδεσε την παιδεία με τη φιλοσοφία υποστηρίζοντας ότι η μόρφωση της ανθρώπινης ψυχής σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου γίνεται μέσα από την ενόραση των ιδεών.

Ο Αριστοτέλης τέλος, ο οποίος φοίτησε στην Ακαδημία του Πλάτωνα για είκοσι ολόκληρα χρόνια, ίδρυσε τη λεγόμενη «Περιπατητική Ακαδημία», στην οποία κυριαρχούσε ως διδακτική μέθοδος η διάλεξη, ο διάλογος και η συλλογή εμπειρικών στοιχείων από τον αισθητό κόσμο. Ο Αριστοτέλης διεύρυνε το ιδεώδες της συνεχούς παιδείας και συνέβαλε στη διάσωση και διάδοσή του.

Εκτός από τους μεγάλους αρχαίους Έλληνες φιλόσοφους σημαντικό ρόλο στη μάθηση των αρχαίων Ελλήνων έπαιζε και η δραματική τέχνη, το θέατρο.

Η δραματική τέχνη αναγνωρίζονταν ως κέντρο υψηλής πνευματικής απόλαυσης και σπουδαίο μέσο ηθικής διαπαιδαγώγησης και εξύψωσης του λαού. Ο Αριστοφάνης, για παράδειγμα, υποστήριξε ότι ο τραγικός ποιητής είναι μεγάλος δάσκαλος του λαού, διότι μπορεί μέσω του έργου του να διαμορφώσει το ήθος και να οξύνει τη διανοητική και κριτική ικανότητα των πολιτών. Οι θεατρικές παραστάσεις, τις οποίες όχι τυχαία αποκαλούσαν και «διδασκαλίες», προσέφεραν ένα ανοικτό και δια βίου σχολείο συμβάλλοντας στην μόρφωση και βαθύτερη κατανόηση των δημοκρατικών ιδεωδών.

Συνοπτικά, σύμφωνα και με τη διεθνή βιβλιογραφία, στο διάβα των αιώνων και στην εξελικτική πορεία της ιστορίας παρατηρείται ότι ενδυναμώθηκε η ιδέα της δια βίου μάθησης. Το γεγονός αυτό αποδεικνύεται από την ίδρυση ανώτερων και ανώτατων σχολών, από τη σύσταση των πανεπιστημίων των βυζαντινών χρόνων και βέβαια τη λειτουργία των μεγάλων και πλούσιων βιβλιοθηκών της εποχής. Ακόμα και τα κινήματα ιδεών, όπως του νεοελληνικού Διαφωτισμού, φανερώνουν την αναγνώριση της δύναμης της παιδείας και της μάθησης ως παιδευτικής διαδικασίας για την πρόοδο των κοινωνιών.

Η Δια Βίου Μάθηση σήμερα

Σήμερα οι απαιτήσεις της εποχής επιβάλλουν άλλα ζητούμενα από τη μάθηση. Οι σημερινοί πολίτες αντιμετωπίζουν τη μάθηση ως εφόδιο για την εξασφάλιση της ποιότητας και της επάρκειας του βίου τους. Οι σημερινοί μαθητές, το ενεργό ή εν δυνάμει εργατικό δυναμικό, πρέπει να εφοδιάζεται συνεχώς με νέες γνώσεις ώστε να ανταποκρίνεται στις όλο και πιο ανταγωνιστικές διεθνείς συνθήκες. Στο πλαίσιο αυτό η δια βίου μάθηση παρουσιάζεται ως μία νέα πρόσληψη της παιδείας, που θα μας βοηθήσει να μπούμε με τις καλύτερες προϋποθέσεις και εφόδια σε μία νέα εποχή.

Η σύνδεση του εκπαιδευτικού συστήματος με την απασχόληση είναι μία πραγματική σημερινή αναγκαιότητα, αλλά και μία μεγάλη πρόκληση για το μέλλον. Ως αναγκαιότητα, η απόκτηση συνεχούς εκπαίδευσης θεωρείται το μόνο εχέγγυο διασφάλισης μιας ομαλής εξέλιξης στον επαγγελματικό και κοινωνικό βίο. Η γνώση σήμερα, περισσότερο από ποτέ, θεωρείται δύναμη προόδου, μέσο ασφάλειας. Η δια βίου μάθηση συμβάλλει στη διαμόρφωση ενεργών και ενημερωμένων πολιτών με κριτική σκέψη και δημιουργική διάθεση. Είναι αλήθεια άλλωστε, ότι η δημοκρατία έχει ανάγκη από πολίτες, που συμμετέχουν ενεργώς στα κοινά, που ξέρουν να μαθαίνουν, να ξεμαθαίνουν και να ξαναμαθαίνουν. Foto3

Το «Εθνικό Πρόγραμμα Δια Βίου Μάθησης», που διαμόρφωσε το ελληνικό Υπουργείο Παιδείας, φιλοδοξεί να αποτελέσει εργαλείο για να πετύχει η χώρα μας το μεγάλο εθνικό στόχο της, να βγει δηλαδή από την παρούσα κρίση πιο δυνατή, να απελευθερωθούν οι δημιουργικές δυνάμεις της και να μπει σε μία αναπτυξιακή προοπτική. Για την επίτευξη της παραπάνω φιλοδοξίας έχει δημιουργηθεί ειδικά ένα «Σχέδιο Εθνικού Προγράμματος Δια Βίου Μάθησης», το οποίο συμπεριλαμβάνει φορείς διοίκησης και παροχής υπηρεσιών δια βίου μάθησης. Η όλη πολιτική που έχει διαμορφωθεί σήμερα για τη δια βίου μάθηση έρχεται να υπηρετήσει ένα νέο ιδανικό, μια νέα αντίληψη για την παιδεία ενάντια στο άναρχο σύστημα παραγωγής βεβαιώσεων, πιστοποιητικών και διπλωμάτων.

Σκοπός του νόμου 3879/2010 για την «Ανάπτυξη της Δια Βίου Μάθησης», ο οποίος ψηφίστηκε ειδικά για τη Δια Βίου Μάθηση, είναι η προώθησή της μέσω της αναγνώρισης εναλλακτικών εκπαιδευτικών διαδρομών, της δικτύωσης των φορέων δια βίου μάθησης και της διασφάλισης της διαφάνειας και της ποιότητας, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η διασύνδεση της Δια Βίου Μάθησης με την απασχόληση, η διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένης προσωπικότητας των ατόμων και γενικότερα η κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη.

Το όραμα και οι αρχές της δια βίου μάθησης, όπως αυτές διατυπώνονται στο προαναφερθέν «Σχέδιο Εθνικού Προγράμματος», συγκλίνουν στην επιδίωξη ένταξης της Ελλάδας στη λίστα των πρωτοπόρων ευρωπαϊκών κρατών ως κοινωνία της γνώσης, ως χώρα της οποίας το ανθρώπινο δυναμικό αποτελείται από τους πλέον ανταγωνιστικούς εργαζόμενους και ενεργούς πολίτες της γηραιάς ηπείρου.

Από την κοινωνία της μάθησης, στην κοινωνία της γνώσης.

Ποιά μπορεί να είναι η στάση του πολίτη – φιλόσοφου;

Το όραμα, οι φιλοδοξίες και οι στόχοι της δια βίου μάθησης στη σημερινή Ελλάδα παρουσιάζουν μία ευρεία παιδευτική διαδικασία στηριγμένη όμως στην αναγκαιότητα. Ναι, σαφώς υπάρχουν ανάγκες και δεν μπορούμε να ζούμε απομονωμένοι από τις τρέχουσες απαιτήσεις μίας συνεχώς μεταβαλλόμενης πραγματικότητας. Όμως πού βρίσκεται ο πολίτης – φιλόσοφος ανάμεσα στα προγράμματα δια βίου μάθησης, στους φορείς που τα εποπτεύουν, στο «Εθνικό Προσοντολόγιο»; Πού κρύβεται η προσπάθεια και η ανάγκη του μαθητή να μαθαίνει μόνος του, αυτόβουλα, κάνοντας χρήση των εσωτερικών του εμπειριών και δυνατοτήτων του, ικανότητα που ανάγεται στην εποχή του Σωκράτη και του Πλάτωνα;

Στη σύγχρονη εποχή αν ο πολίτης – φιλόσοφος δεν σταθεί απέναντι στη ροή των πραγμάτων, αν δεν αναλογιστεί τον εαυτό του ως μέρος του συνόλου κινδυνεύει να παρασυρθεί από αυτό και από τις εκάστοτε επιταγές που προβάλλονται ως αναγκαίες. Το νόημα βρίσκεται στη συμμετοχή του στη μάθηση, στα κοινά, σε κάθε πτυχή της ανθρώπινης ζωής, με αυτόνομο τρόπο στηριγμένο στις ανάγκες και ικανότητες του κάθε ενός, στη μοναδικότητά του. Διότι τελικά η ιδιαιτερότητα του καθενός, η οποία δεν πιστοποιείται με κανενός τύπου έγγραφο, όταν ανταμώνει με αυτές των συνανθρώπων μας, δημιουργεί την αναγκαία στην εποχή μας «ισχύ εν τη ενώσει».

Πηγές: