Αναδημοσίευση από “Καθημερινή”
του Γιώργου Δουάτζη
Ο πάντα επίκαιρος Κορνήλιος Καστοριάδης προτείνει μια κοινωνία αυτόνομη και δημοκρατική, η οποία δεν έχει σχέση με τη σημερινή.
Ο Κορνήλιος Καστοριάδης έφυγε οριστικά πριν από δεκαέξι χρόνια. Ο θάνατος του σπουδαίου Ελληνα στοχαστή (1922 – 1997), του φιλόσοφου, του κοινωνιολόγου, του ψυχαναλυτή, σταμάτησε την καρποφόρο πορεία του προς την αλήθεια, προς τον άνθρωπο και την κοινωνική, πολιτική, ψυχική απελευθέρωσή του. Νέος είκοσι τριών ετών, το 1945, επιβιβάστηκε ως φυγάς στο πορτογαλικό πλοίο «Ματαρόα» με προορισμό το Παρίσι.
Συνεπιβάτες του, άλλοι Ελληνες διανοούμενοι, όπως οι Ν. Σβορώνος, Μιμίκα Κρανάκη, Κ. Αξελός, Κ. Παπαϊωάννου κ.ά., οι οποίοι είχαν εξασφαλίσει υποτροφία από τη γαλλική κυβέρνηση – με τη συμβολή του Οκτάβιου Μερλιέ, διευθυντή τότε του Γαλλικού Ινστιτούτου. Ολοι τους θα μεσουρανούσαν στη μεταπολεμική Γαλλία. Το έργο του Καστοριάδη χάραξε νέους δρόμους στην κοινωνική και πολιτική φιλοσοφία, στην ψυχανάλυση και στη φιλοσοφία της ιστορίας. Η πρωτοποριακή του σκέψη καταγράφεται σε δεκάδες βιβλία. Η γνώση του μεταφέρθηκε με αγάπη και σεμνότητα σε εκατοντάδες μαθητές του σε όλο τον κόσμο. Με αφορμή το φετινό τριήμερο συνέδριο των Καφαβείων (ολοκληρώνεται σήμερα στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών), το οποίο είναι αφιερωμένο στον Κορνήλιο Καστοριάδη, οι Απόστολος Αποστολόπουλος, Στέφανος Ροζάνης, Γιώργος Οικονόμου και Σεραφείμ Φυντανίδης θυμούνται τον άνθρωπο και μιλούν για το έργο του.
Απόστολος Αποστολόπουλος
«Τι θα απομείνει από τη φιλοσοφία του εικοστού αιώνα;» ρώτησαν τον Γάλλο φιλόσοφο Εντγκάρ Μορέν. «Το έργο του Κορνήλιου Καστοριάδη» απάντησε.
Είχε δίκιο ο Μορέν; Ρωτάμε τον πρόεδρο της «Σύγχρονης Δελφικής Αμφικτυονίας», δοκιμιογράφο, Απόστολο Αποστολόπουλο, διοργανωτή του φετινού συνεδρίου. «Ενδεχομένως ο Μορέν να είχε δίκιο», απαντά. «Ο καιρός, που όπως έλεγε ο Σοφοκλής δίνει τις λύσεις και αγρυπνά, θα δείξει. Ισως βγει στο φως στην Ελλάδα, η μορφή της γενιάς των διανοουμένων του ’45 που έφτασε με το πλοίο «Ματαρόα» στη Γαλλία, καθώς και οι αντιλήψεις αυτής της γενιάς για την ποίηση, τη δημοκρατία και τη φιλοσοφία να αποτελέσουν μια νέα αυγή για όσους ακολουθούν παρόμοιους δρόμους».
– Γιατί αφιερώσατε το φετινό συνέδριο στον Κορνήλιο Καστοριάδη;
– Ως φόρο τιμής στον Ελληνα στοχαστή. Στον εικοστό αιώνα, ο Καστοριάδης υπήρξε διεθνώς ο σημαντικότερος στοχαστής του πολιτεύματος της Δημοκρατίας.
– Υπάρχει ενδιαφέρον σήμερα για το έργο του;
-Υπάρχει και αυξάνεται διαρκώς. Πλήθος νέων αναγνωστών στην Ελλάδα και στο εξωτερικό εξοικειώνεται με τη σκέψη του. Καλλιεργείται μια οικειότητα με αυτούς τους φιλοσόφους, αυτά τα πουλιά της καταιγίδας, που έκαναν τα πρώτα τους πνευματικά βήματα στις πιο θλιβερές συνθήκες της νεότερης ιστορίας μας.
– Από πού αυτή η εξοικείωση με το έργο του;
– Κατά τη γνώμη μου προέρχεται από την αβίαστη υποστήριξη της «ισονομίας», που αποτελεί το κέντρο της δημοκρατίας. Ο Καστοριάδης πιστεύει ότι οι νόμοι που θεσπίζουν οι κοινωνίες είναι πολιτική υποχρέωση όλων των πολιτών και όχι μόνο μιας μικρής ομάδας αντιπροσώπων του λαού, που παίρνει αποφάσεις σήμερα στα δημοκρατικά κοινοβούλια. Η διαμόρφωση τον νόμων και των θεσμών προσδίδει σε κάθε άνθρωπο, δίχως εξαίρεση, ευγένεια και αξιοπρέπεια. Μόνοι μας και ταυτόχρονα συλλογικά δημιουργούμε αυτόν τον πολύτιμο κόσμο του εφήμερου, που είναι η μοίρα μας.
– Τι νέο έφερε ο Καστοριάδης;
– Εισήγαγε την έννοια της ελληνοδυτικής ιστορίας, την οποία συνθέτουν ο θαυμασμός ενώπιον του Κόσμου ή της Ιστορίας, η συντριβή στα όρια της ύβρεως, η αγωνία του μηδενός, ο ενθουσιασμός και ο φόβος της δημιουργίας. Εισήγαγε επίσης στη δημοκρατία το θέμα της «τραγικής σύλληψης της ζωής», πράγμα που είναι απολύτως οικείο όχι μόνο στον Ελληνα αλλά και σε κάθε Ευρωπαίο.
– Τι είναι κυρίαρχο στο έργο του;
– Ο άνθρωπος και η μοίρα του.
Στέφανος Ροζάνης
Στην ερώτηση ποιον άνθρωπο προβάλλει ο Καστοριάδης στο έργο του, ο Στέφανος Ροζάνης, δοκιμιογράφος – πανεπιστημιακός, λέει: «Ο άνθρωπος κατέχει κεντρική θέση στη σκέψη και στο έργο του, ως φορέας κοινωνικών δράσεων και ως θεμελιώδης δυναμική τόσο στην ιστορική όσο και στην αμιγώς ατομική – προσωπική σφαίρα. Ο Καστοριάδης απομακρύνεται σχεδόν ολοκληρωτικά από τη μαρξιστογενή αντίληψη του ανθρώπου, ως φορέα μιας ταξικής συνείδησης και ενός ταξικού καθορισμού. Και οδηγείται στη σύλληψη του ανθρώπου ως φορέα απελευθέρωσης των ψυχικών, συναισθηματικών, ενεργητικών και γλωσσικών δυνάμεων. Δυνάμεων, που τον ωθούν σε μια υπεύθυνη προσωπική παρέμβαση στο πεδίο των κοινωνικών δράσεων, και άρα τον δομούν ως τον κατ’ εξοχήν τελεστή της ανθρώπινης ιστορίας.
– Αναφέρεται, δηλαδή, στην ύπαρξη απελευθερωμένων ανθρώπων…
– Ναι, ανθρώπων οι οποίοι συγκροτούν την κατ’ αυτόν θεσμίζουσα κοινωνία και των οποίων η δράση δεν υπόκειται σε κριτήρια προκαθορισμένα από την κοινωνική τους ένταξη. Είναι άνθρωποι που αναλαμβάνουν την ευθύνη της ενεργού συμμετοχής στη διαμόρφωση των ιστορικών μεταλλαγών και ανατροπών. Υπό αυτή την έννοια, το κοινωνικό σύνολο παραμένει πάντοτε ανοικτό σε ανατρεπτικές προοπτικές, ακριβώς επειδή ο πολίτης είναι υπεύθυνος και ενεργητικός. Και μέσω των επιθυμιών του και των ψυχικών του ενορμήσεων, συνιστά έναν αυτόνομο και αυτεξούσιο παράγοντα εκκοινωνισμού, ο οποίος αναπλάθει δημιουργικά τον κόσμο και αντιτίθεται στο κοινωνικά θεσμισμένο καθεστώς, προς το οποίο αντιδρά και το οποίο τελικά ακυρώνει μες στην απελευθερωτική του δραστηριότητα.
– Συνεπώς ο άνθρωπος δεν καθορίζεται από το περιβάλλον του;
– Ο Καστοριάδης προτάσσει τον απελευθερωμένο άνθρωπο, ο οποίος δρα αυτόνομα πάνω στο κοινωνικό και ιστορικό περιβάλλον και το διαμορφώνει με τη δραστηριότητά του. Ο άνθρωπος, κατά τον Καστοριάδη, διαθέτει αναρίθμητες μοναδικότητες και καθολικότητες και είναι αυτές που τον καθιστούν τελεστή και δημιουργικό παράγοντα της ανθρώπινης ιστορίας. Η καστοριαδική σύλληψη του ανθρώπου έχει την καταγωγή της στο ρομαντικό υποκείμενο, όπως αυτό έχει προσδιορισθεί από τη σκέψη των ρομαντικών φιλοσόφων και ιδιαίτερα του Φίχτε και του Σέλινγκ. Παρά ταύτα, μια φροϋδική σύλληψη του υποκειμένου, όχι μόνον δεν είναι ξένη προς τον Καστοριάδη, αλλά αντίθετα συμβάλλει ουσιαστικά στη συγκρότηση της σημασίας που ο Καστοριάδης επιθέτει πάνω στο ανθρώπινο υποκείμενο.
Γιώργος Οικονόμου
Μια εύλογη ερώτηση είναι, αν μας χρειάζεται το έργο του Καστοριάδη σήμερα. Και ο Γιώργος Οικονόμου, διδάκτορας Φιλοσοφίας και συγγραφέας και μαθητής του μεγάλου στοχαστή, είναι απόλυτος: «Το έργο του είναι πολύτιμο. Με αυτό, η κατανόηση του κόσμου είναι καλύτερη, καθότι απαλλαγμένη από ιδεολογικά και κομματικά φίλτρα. Δεν ασκεί κριτική μόνο στην υπάρχουσα κοινωνία αλλά και σε όλη την κληρονομημένη σκέψη, αποκαλύπτοντας έτσι τις συγκαλύψεις και τα ιδεολογικά συμφέροντα που αυτή εξέφραζε».
– Τι προτείνει ο Καστοριάδης;
– Μια νέα αντίληψη κατανόησης της κοινωνίας και της καταγωγής των θεσμών. Η κοινωνία, οι θεσμοί, οι αξίες, οι συμπεριφορές είναι αποτέλεσμα της ίδιας της κοινωνίας: κάθε κοινωνία δημιουργεί η ίδια τον εαυτό της, αυτοθεσμίζεται. Αυτή η αυτοθέσμιση γίνεται όχι κατά τρόπο ορθολογικό αλλά φαντασιακό. Δεν καθορίζεται δηλαδή από αντικειμενικούς παράγοντες, οικονομικούς ή βιολογικούς, αλλά από τη δημιουργικότητα των ανθρώπων, από το φαντασιακό τους. Και η ιστορία δεν είναι αποτέλεσμα νομοτελειών, κάποιων «νόμων της ιστορίας», ούτε έργο του Θεού ή της «φύσεως», αλλά γνήσια δημιουργία, αποτέλεσμα της θέλησης και της δράσης των ανθρώπων.
– Η συμβολή του στον θεσμό της δημοκρατίας;
– Ο Καστοριάδης αποδεικνύει ότι τα σημερινά πολιτεύματα δεν είναι δημοκρατικά, αλλά ολιγαρχικά. Η εξουσία ασκείται και οι αποφάσεις λαμβάνονται από μια ολιγαρχία, οικονομική και πολιτική. Φορείς αυτής της ολιγαρχίας είναι τα πολιτικά κόμματα, η καθολική ψηφοφορία και η αντιπροσώπευση, τα οποία στερούν τους ανθρώπους από το δικαίωμα να αποφασίζουν οι ίδιοι για τις υποθέσεις τους. Γι’ αυτό αποκαλεί τα δυτικά αντιπροσωπευτικά πολιτεύματα «φιλελεύθερες ολιγαρχίες».
– Πέραν της καταγραφής αυτής, τι προτείνει;
– Τη θέσμιση μιας κοινωνίας αυτόνομης, δημοκρατικής, η οποία δεν έχει σχέση με τη σημερινή ούτε με τη λεγόμενη σοσιαλιστική ή κομμουνιστική ουτοπία. Η κοινωνία αυτή είναι εφικτή, στηρίζεται στην άμεση δημοκρατία και αποτελεί την ενσάρκωση του προτάγματος της αυτονομίας.
– Πώς ορίζεται η πολιτική από τον Καστοριάδη;
-Η πολιτική υπάρχει, όταν υπάρχει η αυτοστοχαστική δράση των ανθρώπων ως συλλογικότητας. Και δεν υπάρχει, όταν οι άνθρωποι εκχωρούν τις επιθυμίες τους, τα όνειρά τους, τη δράση τους, την εξουσία τους, στους δήθεν αντιπροσώπους τους. Οι οποίοι αντιπροσωπεύουν οικογενειακά, κομματικά και ιδιωτικά, προσωπικά συμφέροντα.
– Πόσο επίκαιρη είναι αυτή «η άλλη αντίληψη» του Καστοριάδη;
– Οσο ποτέ. Απαραίτητη για να γίνουμε αυτόνομα άτομα σε μια αυτόνομη κοινωνία. Αυτή η άλλη αντίληψη έχει σπουδαία σημασία για τον σημερινό άνθρωπο, που ζει εγκλωβισμένος σε ποικίλες εξαρτήσεις, υποδουλώσεις, ιδεολογίες, καθημαγμένος από την τηλεθέαση, την κατανάλωση, την γκρίζα καθημερινότητα και την κομματοκρατία.
Ενας πολύ ζωντανός άνθρωπος – Σαφής και εύληπτος δάσκαλος
Ο δημοσιογράφος Σεραφείμ Φυντανίδης, είχε την τύχη να γνωρίσει τον Ελληνα φιλόσοφο κι αναθυμάται: «Από τη μεταπολίτευση και μετά ερχόταν τα καλοκαίρια στην Τήνο, στο χωριό Τριπόταμος. Τον θυμάμαι να κουβεντιάζει με τα παιδιά του χωριού, τόσο απλά και όμορφα, που μου έκανε εντύπωση. Ποτέ δεν έκανε επίδειξη γνώσεων ή ανωτερότητας. Δεν ήταν δογματικός. Hταν απλός, με κέφι, γλεντζές, δεινός κολυμβητής, ένας πολύ ζωντανός άνθρωπος. Hταν χαρά να τρως, να πίνεις, να κουβεντιάζεις μαζί του. Του άρεσε πολύ η κλασική μουσική, η τζαζ, ο Χατζιδάκις και έπαιζε ο ίδιος πιάνο. Η Ελλάδα που έβλεπε τον πίκραινε πολύ. Eλεγε συχνά στις συζητήσεις μας, ότι όσο οι Eλληνες ήταν φτωχοί, είχαν ευαισθησία, ήταν φιλότιμοι και γνήσιοι, ακόμα και στον τρόπο που χτίζανε τα σπίτια τους. Από τη δεκαετία του ’70 και μετά, μπήκαν στην κούρσα της κατανάλωσης και τα ξέχασαν όλα. Με κακογουστιές και άθλιες συμπεριφορές, πράγματα που τον πίκραιναν πολύ».
Αλλά και ο Γιώργος Οικονόμου ο οποίος έκανε την διδακτορική του διατριβή κοντά στον Κ. Καστοριάδη στην Ανωτάτη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών του Παρισιού (Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales) θυμάται:
«Στις παρέες ήταν ζεστός, με διάθεση πάντα για κουβέντα επί παντός επιστητού, χωρίς επιτήδευση και επιστημοσύνη, με ενδιαφέρον για τις απόψεις και τα επιχειρήματα του συνομιλητή του. Hταν διαθέσιμος να βοηθήσει με οποιονδήποτε τρόπο μπορούσε σε οποιονδήποτε τομέα.
Ως καθηγητής ήταν σαφής και εύληπτος ακόμη και αν πραγματευόταν τα δυσκολότερα θέματα της φιλοσοφίας ή της ψυχανάλυσης. Η διδασκαλία του στηριζόταν σε ουσιαστική ανάλυση και επιχειρηματολογία. Ηταν ανοικτός στις απόψεις μου, άκουγε τα επιχειρήματά μου ακόμη και αν ήταν κριτικά στις θέσεις του. Δεν υπήρχε κανένα απαγορευτικό τοίχος αυθεντίας ή απόμακρου, αντιθέτως σε προέτρεπε για αντίλογο και ουσιαστικό διάλογο».